شعار سال: ترکمن‌ها یا تُرکمان‌ها شاخه‌ای از ترک تبار‌های آسیای میانه بوده که از ایام بسیار قدیم، در صحرا‌های وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریاچهٔ خوارزم به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود سدهٔ هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم ترک محسوب می شدند و به دنبال اضمحلال گوک‌ترک‌ها، گروهی از ترک‌ها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند. تُرکمَن‌ها در حال حاضر در منطقهٔ وسیعی شامل ترکمنستان، شمال‌غربی قزاقستان و مناطقی از روسیه، ازبکستان تا شمال‌غربی افغانستان و همچنین شمال‌شرق ایران رندگی می کنند و به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخهٔ اغوز غربی صحبت می کنند. 

گروه هایی که هم اکنون « ترکمن » نامیده می شوند قبلا « غز » ، « غوذ » ، و یا « اغوذ » نامیده می شدند که از نام جد مشترک آنها یعنی اغوذ « خان » گرفته شده بود ، در اینکه چرا آنها ترکمن نامیده می شدند ، دلیل قانع کننده ای وجود ندارد ، تنها در کتب قدیمی به این مطلب بر می خوریم که ترکمن ها در جواب« تو کی هستی ؟ » می گفتند « ترک من » یعنی من ترکم و نیز گفته شده است که لفظ ترکمن برای تمایز آنها از ترک ها به آنها داده شده است که نخست « ترک مانند » بوده و در اثر کاربرد در طی زمان و به مرور « ترکمن » تغییر شکل یافته است.به هر صورت ، ترکمن ها گروهی زرد پوست بوده اند که نخست در مغولستان سکونت داشته اند و سپس کم و بیش به طرف غرب منطقه و ترکمنستان آمده اند ، در ضمن در طی زمان به تدریج با غیر ترکمن ها مخلوط شده اند . در « برهان قاطع » آمده است که اغوذ ها ( ترکمن ها ) ، نخست در مغولستان زندگی می کردند ، در کتیبه ی اورخان که متعلق به قرن هشتم است از آنها ذکر شده است ، ولی مورخان آنها را ترک و نه ترکمن ، به حساب آورده اند در دایره المعارف چینی قرن هشتم گفته شده است که ترکمن ها در غرب زندگی کرده و در آنجا « تو - کو – مونگ » خوانده می شدند از طرفی می توان گفت که « تو - کو – مونگ » نام دیگر کشور « آلان » است که مردم « اغوذ » در قرن دهم در آنجا زندگی می کردند ، در حال حاضر ترکمن ها در ترکمنستان شوروی و ترکمن صحرای ایران زندگی می کنند.

بیشتر ترکمن‌ها در ترکمنستان سکونت داشته و حدود 85 درصد جمعیت ترکمنستان را شامل می شوند(ترکمنستان در سال ۲۰۱۴ حدود ۵ میلیون و ۱۱۷ هزار نفر است) . در ایران، ترکمن‌ها حدود ۲ درصد جمعیت را تشکیل داده که حدود ۱٫۶ میلیون نفر است. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانهٔ اترک و گرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های ایشان در استان‌های گلستان(بیشتر بخش شمالی استان)، خراسان رضوی (روستاهایی در نوار مرزی شمال استان) و خراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده‌است. از شهرهای مهم ترکمن‌ها در ایران می‌توان بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون را نام برد.ترکمن‌های افغانستان بیشتر در شمال‌غربی این کشور به ویژه نوار مرزی دو ولایت فاریاب و جوزجان با ترکمنستان زندگی می‌کنند.

در متن حاضر به بررسی محل زندگی و خصوصیات آنها پرداخته و با توجه به اینکه بیشترین اطلاعات در کتاب های مختلف در مورد سه طایفه ترکمن یعنی تکه، یموت و گوکلان آمده و در مورد سایر طوایف ترکمن فقط به معرفی و توضیحی مختصر اکتفا شده، با نگاهی کامل تر بدان طوائف پرداخته خواهد شد. لازم به توضیح است که تُرکمان را نباید با ترکمن اشتباه گرفت، ترکمان یک اصطلاح عمومی برای قبایل نیمه‌عشایر تُرک بوده و ترکمن نام مخصوص یکی از این قبایل است.واژه‌های ترکمن و تُرکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا با کاربرد قوم ترکمن امروزین تفاوت دارد.

ترکمن ها به نه طایفه بزرگ و چهار طائفه مقدس تقسیم بندی می شوند. نه طایفه اصلی شامل، ترکمن‌های عالی‌ایل (افغانستان) ، ترکمن‌های چاودار ، ترکمن‌های یمرلی ، ترکمن‌های ارساری ، ترکمن‌های سالور ،ترکمن‌های ساریق ،ترکمن‌های تکه(تکه بزرگترین و نیرومندترین قبیله ترکمن‌هاست که نفوذ آن‌ها در کشورهای مجاور بلکه در میان کل مردم ترکمن محسوس بود. قدرت فزایندهٔ تکه، رهبری ترکمن‌ها را به آن‌ها داد. همانطوریکه در واقع اسم آن‌ها هم تلویحاً بیانگر آن بود) ، ترکمن‌های یموت ، ترکمن‌های گوگلان می شود. طوایف و قبایل مقدس چهارگانه ترکمن‌ها نیز بحث قابل تاکیدی است. غیر از طوایف و تیره‌های مختلف ترکمن، ترکمن‌ها دارای چهار طایفهٔ دیگری موسوم به اولاد هستند. این طوایف چهارگانه اولاد از طوایف مقدس ترکمن به‌شمار می‌آیند؛ زیرا آن‌ها خود را از نسل خلفای راشدین دانسته و عبارتند از: شیخ از نسل ابوبکر ، مخدم (مختوم) از نسل عمر ،آتا از نسل عثمان و خوجه از نسل حضرت علی . این طوایف چهارگانه که از چهار یار پیامبر اسلام (بنا به اعتقاد سنی مذهبان) انشعاب یافته‌اند اولاد آن‌ها نیز در نزد ترکمن‌ها مقدس شمرده می‌شوند. عمدهٔ طوایف ترکمن ساکن در ایران شامل: خزرلی، نرزیم، آناولی، ناخورلی، چاوادار، اساری، گوکلان، سالیر، ساریق، تیکه، یومود و تورکمان هستند.

*ترکمن های عالی ایل: آل ایلی یا علی ایلی ها عمدتاً در ناحیة اندخوی در مرز شمالی افغانستان ساکن بودند، هرچندکه بخش کوچکی از این قبیله در مرز شمالی و شهرهای قوچان و دره گز ایران زندگی می کردند و تابع امیر افغانستان بودند.

*ترکمن های چاوادار: چاودریا چودیرها در منطقه بین مانقشلاق و خیوه زندگی می کردند تیره‌های عمدة آنها از بحر خزر تا «کهنه اورگنچ» و«بولدومساز» و«پرسو» و«گوگ‌جق مرو» پراکنده  می‌باشند.

*ترکمن های یمرلی: یمرلی ها در سمت شرقی آمودریا ساکن بودند.

*ترکمن های ارساری: این قوم ترکمن در ساحل چپ آمودریا از بخارا گرفته تا بلخ و سرزمین داخل افغانستان سکونت داشتند. ارساری ها یکی از قبایل کثیرالعده ترکمن در آسیای میانه بودند. بعد از غلبه روس ها بر ترکمنستان، اکثر ارساری ها به دولت روسیه توسط بخارا خراج می پرداختند و تعداد کمی از آنها تبعه افغانستان بودند. اکثر آنها اسکان یافته بودند؛ آنها در روابط بین خانات بخارا و افغانستان نقش عمده داشتند و منتصب به چند تیره  الف- قارا: ب- باکول: ج- آلاچا، هـ - اوکا هستند.

*ترکمن های سالور : سالورها یکی از قدیمی ترین قبایل ترکمن بودند. احتمالاً تعداد آنها قبل از جنگ ها و مهاجماتی که موقع انتقال قسمت عمده ترکمن ها توسط سلجوقیان از آسیای مرکزی به غرب روی داد بیشتر بود. سالورها در شرق سرزمین تکه، بین سرخس و رود مرغاب، می‌زیستند. و در اواخر دوران صفوی ترکمن های سالور در ناحیه «اتک» و «آخال» مسکن گرفتند. و بعد از مرگ نادرشاه حرکت تدریجی خود را به سوی خراسان آغاز کردند. سالرها در دوران پادشاهی فتحعلیشاه خود را به رود تجن رساندند عباس میرزا نایب السلطنه درگیری های زیادی با این اقوام داشته است. سرانجام وی برای ریشه کن کردن این قوم در 12جمادی الثانی 1248هـ. ق. راهی سرخس شد و عدة زیادی از سالرها را اسیر کرده به مشهد آورد. مهمترین تقسیم بندی سالورها شامل الف- یلواج (یالاواچ) ب- قره‌مان ج- آنابوگلی. بوده و هرکدام از این طوایف نیز خود به شعبات مختلفی تقسیم می شوند.

*ترکمن های ساریق : این قبیله،یکی از قدیمی ترین قبائل ترکمن بوده که در ناحیة پنجده کنار رود مرغاب، شرق سالورها ساکن بودند. اینها هم مانند سالورها به شجاعت مشهورند و مانند آنها تعدادشان بشدت روبه کاهش گذاشته است. این طایفه به قبایل متعددی با نام های خراسانلی، بیراج، سوخته، آلاشا، هرزقی تقسیم می شوند که هرکدام دارای شعبات مختلفی هستند. ساریق ها در کنار رودخانة مرغاب اشتغال دارند و به این واسطه به زراعت و باغبانی می پردازند. گله‌های زیاد گوسفند و شتر کثیر دارند که نزدیکی رودخانه قاراتپه در دامنة شمال پاروپامسیوس خوراک فراوان به جهت آنها موجود است.

*ترکمن های تکه: تکه بزرگترین و نیرومندترین قبیله ترکمن هاست که نفوذ آنها درکشورهای مجاور بلکه در میان کل مردم ترکمن محسوس بود. قدرت فزاینده تکه، رهبریت ترکمن ها را به آنها داد. همانطوریکه در واقع اسم آنها هم تلویحاً بیانگر آن بود. آنها در آخال و واحه های مرو، و در سرتاسر کویر و اوزبوی، از نزدیک چاه های ایگدی گرفته تا مرزهای واحه خیوه می زیستند. زمانی اکثریت جمعیت تکه در سرزمین آخال ساکن شده بودند، اما بعد از اینکه سدی روی مرغاب ساخته شد، عده ای به واحه مرو انتقال یافتند، که بدین ترتیب مرو از واحة آخال پرجمعیت‌تر گردید. و بواسطه اسم محل سکنای خود موسوم به آخال تکه و تکه مرو شدند. تکه ها به دو تیرة عمده  به نام های توختامیش و اوتامیش تقسیم می شوند، تکه های توختامیش خود به دو تیرة بک و وکیل منشعب می شوند که از هرکدام تیره های متعدد دیگری انشعاب پیدا می‌کند. تکه های اوتامیش نیز به دو تیرة سیچمازشامل و باخشی شامل تقسیم می شوند که هرکدام از آنها نیز به تیره های کوچکتری تقسیم می شوند

*ترکمن های یموت: یموت ها از قبایل قدیمی و پرجمعیت ترکمن است و آنها نیز به مانند تکه ها از طوایف نیرومند و شجاع ترکمن هستند که در مصاف جنگ با ایرانیان و تزارهای وحشی شجاعت و نیرومندی خود را بارها به ثبوت رسانیدند. یموت ها کثیرالعده و شدیداً پراکنده شده‌اند و ساکن مناطق استرآباد تا کراسنوودسک (قزل سو) سواحل شرقی دریای خزر و اطراف خیوه بودند.

*ترکمن بودن سه شرط اساسی دارد :

1 ) هر ترکمن باید در شجره  ترکمن ها جای داشته و یا اینکه از نوادگان فرزندان دست دوم ترکمن باشد .

2 ) باید بتواند به لهجه ترکمنی صحبت بکند .

3 ) سرانجام مسلمان سنی حنفی باشد .

با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از پایگاه خبری اسپی دژ، تاریخ انتشار: -، کد مطلب: -: www. spidezh. ir / سایر منابع.