درک ما از ناصرالدین شاه و عصر قاجاریه، تا حد زیادی متاثر و محدود به متون تاریخی تدوین شده در دوره پهلوی هاست. به همین دلیل، شاید به بسیاری از زوایای پنهان این دوره که به تعبیر احمد سیف «قرن گمشده» است، وقوف کامل نیافته ایم. به عنوان مثال، در نگاه اغلب ما، ناصرالدین شاه، فردی ابله، فرومایه، مذبذب، زن باره و فاسدی است که کار اصلی اش وطن فروشی و نخبه کشی و ساخت و پاخت با روس و انگلیس، و اوج دنائتش قتل امیر کبیر مظلوم بود. اما از کنار این پرسش هم نمی توان گذشت که که اگر او چنین بود (که واقعا هم بود)، چگونه توانست ۵۰ سال بر ایران حکومت کند؟ آن هم در دوره ای که وزش و لرزش انقلاب صنعتی انگلیس و انقلاب سیاسی فرانسه، تمام دول و ملل دنیا را دستخوش تغییرات و دگرگونی های عمیق سیاسی و اجتماعی و اقتصادی کرده بود!واقعیت این است که ناصرالدین شاه قاجار، برخلاف تصویری که از او غالب شده است، انسان ناآگاه و بی خبری نبود و در قیاس با شاهان قاجار و اکثر شاهزادگان و والیان وقت، حتی یک سر و گردن هم در آشنایی با اوضاع جهان و ظرایف عرصه سیاست ایران، از آنها بالاتر بود. همه هنرهای زمانه از شعر، نقاشی، خطاطی و خطابه خوانی گرفته تا تیراندازی، سوارکاری، نویسندگی و دلربایی را در خود داشت، الا یک هنر؛ «هنر حکمرانی و حکمروایی»! او بیش از چگونه حکومت کردن، «چگونه در قدرت ماندن» را بلد بود و این هنر سیاه را به بهترین شکل و با بدترین روش به کار بست. با لطایف الحیلی خودش را در دل توده ها و چشم نخبگان فرو کرد و همه را فریب داد تا خودش بی رقیب بماند.

به مناسبت ایام بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی به بررسی ساختار پژوهشی و یافته‌های کتاب مقاومت شکننده:تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، نوشته جان فوران استاد جامعه شناسی دانشگاه کالیفرنیای آمریکا و ترجمه احمد تدین در سال ۱۳۷۰" توسط قاسم خرمی پرداخته شده است. این کتاب یکی از آثار روشمند درباره تحولات چند قرن اخیر ایران است. بعد از بیان نظرات خلاصه وار قاسم خرمی، اقدام به ضمیمه کردن تحلیل‌های نجف لک زایی (۱۳۸۳) درخصوص این کتاب شده است. تضارب آرای دو فرد مورد اشاره، شفاف کننده ابعاد مورد تاکید در این کتاب است.

در مورد حضور مردم در انقلاب ۵۷ عبارت مشهوری وجود دارد؛ آن‌ها می‌دانستند که چه نمی‌خواهند، ولی نمی‌دانستند که چه می‌خواهند! این عبارت دستمایه مهران صولتی شده تا با مطرح کردن کردن دوگانه‌هایی متعارض (مادیات همراه با معنویات، جمهوریت همراه با اسلامیت، تجدد همراه با تدین) به نابجایی و غیر ضروری بودن انقلاب اسلامی در ایران بپردازد. آمچیزی که صولتی در بیان آن قاصر بوده یا بدان کم توجهی کرده است. بحث الگو‌های توسعه‌ای و تمدنی مورد نیاز برای انقلاب بواسطه حضور فقه پویا و فاصله گیری از فقه سنتی است. سولتی به جریان چند گامی انقلاب‌ها برای طی شرایط گذار و رسیدن به مرحله تثبیت هم توجهی نداشته است. در واقع، برداشت او از انقلاب، تحقق مدینه فاضله است. همان القائیات نادرستی که بعضا در قالب انحرافات ایدئولوژیک مطرح می‌شود. در نگاه ما، انقلاب قائدتا اقدامی چندگامی یا چند مرحله‌ای بوده، نیازمند بهره گیری از فقه پویا برای اتصال سه بعد جمهوریت، اسلامیت و انقلابی گری در قالب‌های توسعه‌ای و تمدنی است و برای ممانعت از انحرافات، ریزش‌ها و رویش‌های خاص خودش را دارد. انقلاب‌های دینی (نظیر انقلاب ایران) باید در مقابل چالش ها، آسیب‌ها و انحرافات، حساسیت خود را تا لحظه آخر متصل به مرحله تثبیت حفظ کنند و مانع برهم خوردن تعادل سه بعد جمهوری، دینی و انقلابی گری خود باشند.

موسوی جزایری عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: وقتی نظر امام را شنیدم بر کاری که قصد انجامش را داشتم مصمم‌تر شدم و به تحقیق و پژوهش در اطراف جزئیات اختیارات و شرایط ولایت فقیه پرداختم. با بررسی کتب معتبر شیعه و روایات اهل بیت (ع) شرایط ولایت فقیه را استخراج کردم و در پیش‌نویس طرحم نوشتم. بعد از آن موانع قانونی ولایت فقیه را در قالب بند دیگری پیش‌نویس کردم. در ادامه پیشنهادی را در باب اختیارات ولایت فقیه و رئوس اختیارات نوشتم چون که قانون باید کاملاً شفاف و واضح می‌بود.

چرا تصویر مظفرالدین‌شاه با واقعیت کارنامه او تا این اندازه متفاوت است؟ آیا همچنان تصویر ما ایرانیان از یک حاکم مقتدر، حاکمی بی‌رحم است که در برابر مردم می‌ایستد؟ آیا پیشتازی دوره ناصری ، زمینه ساز هم پذیری های دوره مظفری را فراهم ساخته بود؟ چرا محمدعلی شاه ( فرزند مظفر الدین شاه)، واگشت به رویکرد استبدادی در کشور داری را برگزید و مجلس را به توپ بست و مشرطه خواهان را آواره نمود؟

در انقلاب ۵۷ هم روحانیون و هم روشنفکران در نبردی میان غرب و شرق در پی بازگشت به خویشتن بودند. «منصور معدل» در مقاله درخشان خود با عنوان «ایدئولوژی به مثابه گفتمان اپیزودیک: مورد انقلاب ایران» می‌گوید انقلاب ایران، انقلابی فاقد ضدانقلاب بوده است؛ هم مردم آن را قبول داشتند و هم ایالات متحده و شوروی آن را، ولو با اکراه، پذیرفتند.

ابوالفضل توکلی بینا از معتمدین حضرت امام و نهضت انقلابی، بیان می دارد که، (برای این که نشان دهیم خلخالی در صدور حکم اعدام دقت ندارد) حکم اعدام خود خلخالی را در برگه‌ای نوشتیم و لای برگه‌های دیگر گذاشتیم و به وی دادیم. آن را هم امضا کرد! رفتیم و همین حکم امضا شده (حکم اعدام خودش) را به دکتر بهشتی نشان دادیم و گفتیم: ببینید که ایشان چگونه کیلویی عمل می‌کند تا جایی که حکم اعدام خودش را هم ندیده امضا کرده است!خدمت امام نشسته بودم که آقای جنتی که دادستان اهواز بود آمد و می‌خواست اجازه اعدام یک نفر را بگیرد. امام فرمود: اگر قتلی انجام داده می‌توانید وی را بکشید. آقای جنتی خیلی اصرار کرد، امام فرمود: همین که گفتم. آقای جنتی گفت: پس چطور هویدا را کشتید؟ امام برافروخت و عبا را به طرف وی پرت کرد و فرمود: من هویدا را کشتم؟! اصلاً من خبر داشتم که هویدا کشته شده؟ آقای جنتی پابرهنه جلسه را ترک کرد و کفش‌های وی را بعداً بردند.

دولت شاپور بختیار بعد از ورود امام خمینی (ره) به ایران، کوشش کرد با ارسال دو لایحه «انحلال ساواک» و «تعقیب قضایی نخست وزیران و وزرای سابق»، انقلابیون را از «تغییرات اساسی» منصرف و رضایت آن‌ها را برای «تغییرات جزئی»، همزمان با «حفظ قانون اساسی»، جلب نماید. اقداماتی که نشان می‌داد بختیار، درکی از تغییرات پیچیده اجتماعی وضعیت انقلابی جامعه نداشته است. از ان سال‌ها بالغ بر ۴۵ سال می‌گذرد. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که دو عامل درونی فروپاشی پهلوی دوم را باید در توسعه نامتوازن و فساد در هسته سخت (هسته امنیتی-قضایی-نظامی حافظ حکومت ها) جستجو کرد و موضوعی که باید مورد توجه کلیه نظام‌ها در سراسر دنیا بوده و با حساسیت بدان توجه و تمرکز شود.

«چرا ایرانیان در قدرت سیاست و حکمرانی دائماً شکست می خورند؟» موضوعی است که در کتاب اقتدار گرایی ایرانی در عهد پهلوی به قلم دکتر محمود سریع القلم استاد دانشگاه و نویسنده بدان پرداخته شده است. پیش فرض کتاب بر آن است که بررسی نماید که آیا ایرانیان جامعه ای اهل دانایی ( دانش ورزی) و قانون ( نظم گرایی) حول یک جهان بینی توصیه شده و از پیش آماده و تجویزی هستند ؟ یا اینکه شاهد نوعی اهمال تاریخی در بحث اندیشه ورزی و اراده گرایی ایرانیان برای فعالیت در حوزه های سیاسی ، قدرت و حاکمیتی می باشیم. به گونه ای که هر جریان سیاسی با اندکی تلاش قادر به حرکت به سمت کرسی حاکمیتی بوده و حاکمیت موجود به همین دلیل در ستیز دائمی با کلیه جریاناتی باید باشد که قصد تحرک سیاسی خارج از وضع موجود را دارند؟ لازم به توضیح است که از قلم همین نویسنده، کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار هم قبلا منتشر شده است.

جنایات ساواک به حدی بوده که حتی «فرح پهلوی» خود در گفت و گویی که در سال ۲۰۱۵ میلادی با روزنامه آلمانی «دی ولت» انجام داده به این شکنجه‌ها اعتراف کرده است. موضوعی که از دو جهت قابل تحلیل و درس آموزی است. اول اینکه تمامی نظام‌های سیاسی برای طی دوره تثبیت خود، نیازمند وجود هسته سخت (متشکل از سه گانه امنیتی، نظامی و حقوقی-قضایی) هستند. دوم اینکه در دوره توسعه هر نظام سیاسی، اولین جایی که نیازمند کنترل و پاکسازی ویژه است، همان هسته سخت می‌باشد. هسته سخت در هر نظام سیاسی بدلیل اختیاراتی که در دوره تثبیت نظام سیاسی داشت، دچار فردگرایی، سلیقه گرایی، منفعت طلبی و بعضا فساد‌های اقتصادی- سیاسی می‌شود (اصطلاحا خود بزرگ‌تر از سیستم بینی). سطح کار به گونه‌ای است که تشکیلات حفاظت نیز نمی‌توانند آن‌ها را کنترل کنند و صرفا اراده و تصمیم حاکمیتی است که می‌تواند عامل جهت دهنده و پاکسازی کننده باشد. فرح پهلوی در اعترافات خود بشکل غیرمستقیم به سه آسیب، اقدامات سطح بندی نشده و سلیقه محور هسته سخت دوره پهلوی دوم، معادل پنداری و تقلیل سطح دستگاه امنیت به بازجو محوری و شکنجه گری در ذهن مردان سیاسی و در نهایت، کم توجهی به پاکسازی و سالم سازی هسته سخت نظام سیاسی دوره خود، اشاره دارد. لازم به توضیح است که در برخی از تحلیل ها، محور‌های اصلی سقوط پهلوی دوم، تاکید افراطی بر توسعه گرایی و فراموشی حوزه‌های معنوی و دینی و ارزشی در جامعه و افسارگسیختگی ساواک که منجر به افزایش نفرت اجتماعی گردید، ذکر شده است.