شعارسال: امروزه مردم مناطق گرمسیر برای در امان ماندن از گرمای داغ روزهای تابستان به کولرهای آبی و گازی و دستگاه‌های نوین تهویه هوا پناه می‌برند و با شیوه‌هایی متفاوت از گذشته روزهای گرم سال را سپری می‌کنند.

شاید برای ما نیز جای سؤال باشد که در گذشته مردمان نقاط گرمسیر چگونه خود را از گرمای طاقت فرسا نجات داده و محیط زندگی خود را آکنده از هوای مطبوع و خنک می کردند که البته پاسخ به این سؤال نیازمند یک پژوهش دقیق است.

باید به این نکته توجه داشته باشیم که گذشتگان ما به جای مدد جستن از برق و مکانیک و سایر فناوری های جدید از هوش و مهارت خود بهره گرفته و شیوه هایی را برای مطبوع کردن هوای پیرامون خود ابداع می کردند که به نوبه خود قابل توجه و تأمل است.

در حقیقت درگذشته های نه چندان دور شرایط به‌گونه‌ای متفاوت از امروز رقم می‌خورده است و در ایامی که بسیاری از روستاها خبری از برق نبود مردم با استفاده از خلاقیت خود از راهکارهایی برای سرد کردن فضای خانه خود استفاده می‌کردند که به این روش خارخانه (خارخُونه، سَایه دُو، سَایه بُو، کوپال) یا دانش فنون بهره‌برداری از منابع طبیعی می‌گویند.

سید احمد برآبادی مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی در این زمینه اظهار کرد: به عبارتی می‌توان گفت کارخانه یا خیشخان، کلبه یا دارآفرینی بوده است که آن را با حصیر، سفال یا بوته‌های خار می‌پوشاندند.

وی بیان کرد: در ادامه بر روی این بوته‌های خار که بیشتر در کنار پنجره ورودی قرار داشت آب می‌پاشیدند تا براثر وزش باد، هوای خنک و مطبوع به داخل خانه بیاید و هوای محیط تبدیل به یک‌هوای مطبوع و دلپذیر شود.

استفاده از انرژی های طبیعی برای جلوگیری از ورود گرما

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی بیان کرد: در این روش به‌صورت دقیق همان اتفاق می‌افتد که امروزه ما در سیستم کولرهای آبی شاهد هستیم که نشان از نبوغ و خلاقیت پیشینیان ما داشته است.

این روش سرمایشی سنتی به‌قدری جالب و جذاب است که در تیرماه سال جاری در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد

برآبادی ادامه داد: در زمانه‌ای که خبری از وسایل سرمایشی جدید نبوده است نیکان ما با استفاده از انرژی‌های طبیعی برای جلوگیری از ورود گرمابه منازلشان استفاده می‌کردند که بسیار جالب و قابل‌توجه است.

وی افزود: نکته قابل ‌تأمل در این روش خنک‌سازی منازل این است که این سازه ابتدایی و ساده با کمترین مصالح، بالاترین کاربرد را در پاک‌سازی و خنک کردن هوای مناطق بیابانی و کویری برای خانه‌ها داشته است.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: از طرف دیگر این خارخانه‌ها گاه به‌تنهایی توانستند مأمنی برای چوپانان، کشاورزان و دامداران از گرمای شدید روزهای تابستان باشد.

ساخت خارخانه بیشتر در نهبندان رونق داشته است

برآبادی ادامه داد: ساخت خارخانه‌ها از قدیم‌الایام در مناطق کویری چون خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان رواج داشته است اما در خراسان جنوبی بیشتر در شهرستان نهبندان شاهد ساخت خارخانه‌ها بوده‌ایم.

وی افزود: نکته قابل توجه دیگری که در خصوص خارخانه باید به آن اشاره کرد این است که جلوه سنتی و بومی خارخانه ها و همخوانی آن با بافت محلی مکان مورد استفاده به حفظ سیما و منظرروستایی کمک می‌کند.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: معماری خارخانه ها به لحاظ بصری و تأثیرات روحی و روانی بر جوامع محلی و بومی تأثیرات شگرف و مثبتی دارد.

برآبادی اظهار کرد: تأمل در معماری هر منطقه نقش مهمی در شناخت فرهنگ و تمدن، سبک زندگی و روحیات مردم هر دیار دارد که مردمان کویرنشین و نقاط گرم کشور ازجمله خراسان جنوبی نیز از این موضوع مستثنا نیست.

وی یادآور شد: این روش سرمایشی سنتی به‌قدری جالب و جذاب است که در تیرماه سال جاری در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

حسن رمضانی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی نیز در این زمینه  گفت: ثبت ملی خارخانه در فهرست میراث ناملموس فرهنگی از جنبه‌های مختلفی قابل توجه و تأمل است.

وی اظهار کرد: از یک نظر وقتی خارخانه در فهرست میراث ناملموس فرهنگی ثبت می‌شود هر محقق و پژوهشگری که بخواهد در این زمینه کار کرده و پژوهش علمی داشته باشد به طور طبیعی به این نکته توجه خواهد نمود که این اتفاق محصول و ابتکار مردم سخت کوش خراسان‌جنوبی است.

خارخانه یک مهارت مردمان کویر نشین است

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی بیان کرد: خارخانه نه به عنوان یک اثر تاریخی بلکه به عنوان یک مهارت ناشی از خلاقیت کویر نشینان برای رهایی از گرمای روزهای تابستان به ثبت رسیده است.

در حال حاضر ۵۳ اثر از خراسان جنوبی در فهرست میراث ناملموس فرهنگی به ثبت رسیده است

رمضانی با اشاره به اینکه بخشی از دارایی‌های فرهنگی هر سرزمین و کشور را محصولاتی ناملموس چون کارهای هنری و ساختمانی تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های قبل باقی مانده است.

وی در زمینه میزان آثار ناملوس فرهنگی ثبت شده از خراسان‌جنوبی یادآور شد: در حال حاضر ۵۳ اثر از خراسان جنوبی در فهرست میراث ناملموس فرهنگی به ثبت رسیده که یک اقدام بسیار مثبت در حوزه میراث فرهنگی محسوب می شود.

مهارت‌هایی چون ساخت خارخانه در خراسان جنوبی بسیار یافت می شود که نشان از خلاقیت، هوش، ذکاوت و توانایی مردمان دیار خاوران دارد. مهارت‌هایی که پژوهشگران می‌توانند با تحقیق و پژوهش بر روی آن به یافت‌های ارزشمندی درباره سبک زندگی اهالی خراسان ‌جنوبی می‌رسند.

مردم کویر ثابت کرده‌اند که حتی در شرایط سخت و طاقت فرسا می‌توانند راهی برای بهبود سبک زندگی خود بیابند و ساعات عمر را برای خود دلپذیرتر کنند.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 25مرداد1397 ، کدخبر: 4375002: www.mehrnews.com