بی حرمتی به قبور حتی سهوی در فرهنگ ایرانی و اسلامی امری نکوهیده شده است. این نوع اتفاقات، بنا به اهمیت تاریخی آرامستان یا شان و نام صاحبان قبور که در زیر سنگی خفته اند، گاهی با واکنش های خانواده متوفی و گاهی با واکنش های عمومی در جامعه مواجه می شود؛ حال آنکه سرزمین ما بنا به شخصیت های فرهنگی تاریخی و مذهبی که در طول تاریخ داشته، آرامستان های مشهور تاریخی دارد که به آرامستان امامزاده عبدالله و ابن بابویه، آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در ری و آرامستان های دولاب، ظهیرالاسلام، یحیی و صالح  در تهران می توان اشاره کرد.

خبر و تصاویری از انباشت ضایعات و نخاله‌ و مصالح روی سنگ قبر میرزا محمدحسین سیفی قزوینی (عماد الکتاب) در آستان امامزاده عبدالله در ری در جنوب تهران (یکشنبه ۶ تیر) منتشر شد و منجر به واکنش‌ گسترده فعالان میراث‌فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی شد. 

همین واکنش ها باعث شد با توجه به وضعیت ایجاد نامناسب قبر عمادالکتاب با پیگیری و هماهنگی معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاری سازمان اوقاف و امور خیریه، تغییر وضعیت مزار عمادالکتاب و پاکسازی آن به سرعت انجام و مقرر شد در آینده با همراهی سازمان اوقاف و نهادهای مرتبط سامان‌دهی مناسب مزار این خوشنویس انجام شود.

همچنین قرار است در ششمین دوسالانه خوشنویسی ایران که فراخوان آن به تازگی منتشر شده است، نقش و یاد عمادالکتاب که از خوشنویس عصر مشروطه و از بزرگترین اساتید خوشنویسی نستعلیق در یک قرن گذشته که نقش موثری در خوشنویسی معاصر ایران و تداوم جریان خوشنویسی داشته، گرامی داشته شود که فرصتی برای توجه به شان و جایگاه این هنرمند است.

اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ری هم همزمان موضوع را پیگیری کرد و پس از بررسی میدانی و هماهنگی و نظارت برای پاکسازی مقبره، اعلام کرد که «این مقبره هیچگونه آسیبی ندیده است.»

نوروز تقی پور رییس اداره میراث فرهنگی ری به خبرنگار ایرنا، توضیح داد که «هیچگونه عملیات عمرانی گسترده در آستان امامزاده عبدالله (ع) انجام نمی شود و  خاک و نخاله فوق برای حفر قبر جدید و ترمیم چند قبر در نزدیکی مقبره عمادالکتاب بوده است و کارگر محوطه امامزاده عبدالله (ع) حین بازسازی برخی از قبور مقداری کمی خاک و نخاله ساختمانی( ۲ فرغون) را به شکل اتفاقی و اشتباهی روی  مقبره عمادالکتاب ریخته بود.»

عمادالکتاب از بزرگترین استادان نستعلیق دوران مشروطه که راز و رمز قواعد و شیوه نستعلیق را به بهترین وجه کشف کرد و رسالت هنری و تاریخی‌اش را با چاپ رسم‌المشق  به شایستگی به پایان برد. عمادالکتاب متاثر سبک میرزا محمدرضا کلهر بود و از وی به‌عنوان کامل‌کننده شیوه‌ کلهر نام می‌برند. او از آخرین حلقه‌های زنجیره استادان قدیم خوشنویسی است که این هنر را به خوشنویسان معاصر پیوند داد و میراث‌داری بود که میراثی نیک به جای‌گذاشت.

متولیان آرامستان‌ها باید تاریخ بدانند و بخوانند

احمد ابوحمزه عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان و پژوهشگر تاریخ و مردم‌شناسی در آسیب‌شناسی اتفاقی که در آرامستان امامزاده عبدالله افتاده، اظهار داشت: یکی از مشکلات اساسی این است که در مدیریت مراکز و اماکن با قدمت تاریخی در شهرهای باستانی، فرهنگی و مذهبی کمتر از تاریخ‌شناسان و تاریخ‌دانان استفاده می‌شود. اگر بررسی شود مدیران کنونی این اماکن شاید در دو دهه اخیر شاید تاریخ را مطالعه هم نکردند تا این آرامستان ها و مشاهیر مدفون آن را به خوبی بشناسند.

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان تاکید کرد: باید از مورخان و تاریخ‌شناسان یا افرادی که در رشته‌های مرتبط با تاریخ ایران تحقیق و مطالعه داشته‌اند، برای مدیریت این اماکن و امامزاده‌ها و آرامستان‌ها، استفاده شود، یا اینکه دست کم در برنامه‌ها و اقدامات عمرانی و مرمتی، به‌سازی و سامان‌دهی در این اماکن، قبل از هر اقدامی از مشاوره پژوهشگران تاریخ و تمدن که آن محل یا منطقه را به خوبی می‌شناسند، بهره بگیرند.

پژوهشگر تاریخ و مردم‌شناسی اظهار داشت: مدیران و متولیان اماکن مذهبی تاریخی باید بدانند که این نوع آرامستان‌ها با سایر گورستان‌ها با آرامستان‌های دیگر بسیار متفاوت هستند، در این اماکن شخصیت‌های شناخته شده تاریخی، فرهنگی و ملی دفن شده‌اند که هر کدام از این مشاهیر یک وزنه تاثیرگذار در دوران تاریخی خود و حتی تا سده‌های بعد هستند.

ضرورت بررسی و امکان سنجی پیش از هر اقدامی در آرامستان های تاریخی

ابوحمزه بیان کرد: اگر چنین مشاهیری مانند عماد الکتاب که به فرهنگ و هنر کشور این چنین خدمت کرده‌اند، در هر جای دنیا می‌زیستند و مقبره آنها در هر جای دیگری بود، متولیان امر برای پاسداشت و بزرگداشت آنها برنامه‌های مختلف برگزار می‌کردند، حداقل از بی‌حرمتی و آسیب به سنگ قبر او جلوگیری می‌کردند و قطعا چنین اتفاقاتی نمی‌ افتاد.

عمادالکتاب جایگاه هنر خوشنویسی ایران را ارتقا داده و از این هنر حفاظت کرده است، در زمانی که ما در آستانه ثبت جهانی خوشنویسی در کمیته جهانی میراث ناملموس هستیم و نیاز داریم آثار خوشنویسی میراث ماندگار این هنر و نامداران و مشاهیر را پاسداشت کنیم، نباید چنین اتفاقاتی بیافتد.

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان گفت‌: ریشه این اتفاقات در آرامستان‌های تاریخی ناشی از ناآگاهی است، حتی اگر قرار باشد فعالیت عمرانی و به‌سازی هم انجام شود یا پیکر دیگری را در کنار مقبره مشاهیر دفن کنند باید با دقت تمام مطالعه و امکان‌سنجی شود نه اینکه به سادگی و با سهل‌انگاری نخاله و خاک و مصالح را روی مقبره مشاهیر مجاور بریزند و به یک سنگ مزار تاریخی آسیب زده شود.

سنگ قبر عماد الکتاب نشکسته، اما قسمت‌هایی آسیب دیده است

ابوحمزه رعایت حریم و حرمت سنگ و مزار مشاهیر را مهم دانست و گفت: برخی می‌گفتند «سنگ قبر عمادالکتاب را کنده‌اند یا شکسته است»؛ اما پس از اصلاح و پاک سازی که آرامستان را بازدید کردم که اگر چه سنگ نشکسته است، متاسفانه برخی قسمت‌های سنگ قبر آسیب دیده است. البته سلامت نسبی سنگ هم به دلیل استحکام آن است که خود همان سنگ که بیش از ۸۵ سال قدمت دارد محصول هنر حکاکی از هنرهای تاریخی ماست که از پیش از اسلام هم بوده و باید صیانت شود. 

پژوهشگر تاریخ و مردم‌شناسی، آرامستان امامزاده عبدالله و ابن‌بابویه را دو مکان تاریخی مهم ری توصیف کرد و گفت: مسئولان و متولیان مربوطه باید مراقب باشند این مقبره‌ها از بین نرود و شناسنامه ثبتی فرهنگ و تاریخ کشورمان آسیب نبیند. باید مسئولانی در این اماکن منصوب شوند که تاریخ را مطالعه کرده باشد و اهمیت و جایگاه و قدمت این آرامستان‌ها و مشاهیر مدفون در این آرامستان ها را به خوبی بشناسند.

در آرامستان‌های تاریخی که نباید صرف فروش قبر و درآمدزایی ملاک باشد، این آرامستان‌ها باید حفاظت شوند، مرمت شوند با همه محتوای تاریخی که درون خود دارند به آیندگان سپرده شود.

آشنایی مردم با مشاهیر و مفاخر و توسعه «گردشگری آرامستان»

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان بیان کرد: وقتی سندهای تاریخی و فرهنگی باستانی ما از بین می‌رود و مخدوش می‌شود گویی شناسنامه فرهنگی و کارت هویتی یک فرد یا ملت از بین می‌رود. آثار تاریخی، مشاهیر فرهنگی و هنری و حتی سنگ قبرها در آرامستان نمادهای فرهنگی تاریخی و آثار هویت‌بخش تاریخ یک جامعه هستند.

وی گفت: در آرامستان امامزاده عبدالله بسیاری مشاهیر تاریخی، فرهنگی سیاسی و مبارزان انقلابی دفن هستند؛ در این آرامستان قدم به قدم نام بسیاری اشخاص را می‌توان دید، متولیان باید طوری عمل کنند که علاقه ‌مندان به فرهنگ و تاریخ دغدغه‌ای نداشته باشند.

ابوحمزه اظهار داشت: باید از آرامستان‌ها که هویت‌های تاریخی و موزه‌ای از نام مشاهیر و بزرگان است حفاظت شود و مردم هم با این اماکن بیشتر آشنا شوند؛ در جهان گردشگری آرامستان وجود دارد و مردم در این اماکن با شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی و آثارشان آشنا می‌شوند.

یکی از کارهایی که شورای جدید شهر تهران و سازمان اوقاف و امور خیریه و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در دولت سیزدهم می‌توانند انجام دهند به جای قبر فروشی توسعه گردشگری آرامستان برنامه ریزی برای گردشگری پایدار شهر هم است، این نوع گردشگری می‌تواند علاوه بر درآمدزایی ارج‌گذاری به مشاهیر و مفاخر باشد و همچنین از فرهنگ و هنر و تاریخ و تمدن سرزمین صیانت شود.

اقدامات پیشگیرانه، جایگزین اقدامات اصلاحی و جبرانی شود

ابوحمزه افزود: خوشنویسی و خط با فرهنگ و تاریخ و ادبیات ایران زمین عجین است و مشاهیر خوشنویسی ایران مانند عماد الکتاب فرهنگ و هنر ما را رشد داده‌اند، نه فقط آثار آنها، بلکه اکنون مزار و قبر آنها هم باید مورد توجه باشد و امیدوارم نه تنها در ری بلکه در سایر آرامستان‌های تهران و سایر نقاط کشور شاهد چنین رخدادهایی نباشیم.

پژوهشگر تاریخ و مردم‌شناسی تاکید کرد: شهروندان باید توجه داشته باشند با حساسیت ویژه‌ای که به قدمت تاریخی، باستانی و مذهبی شهر خود و اهمیت و علاقه‌ای که به مشاهیر و مفاخر، اماکن تاریخی و آثار باستانی و محیط‌زیست که سرمایه‌های ارزشمند فرهنگی همه ما است؛ همواره نواقص و کاستی‌ها را بلافاصله به مسئولان اطلاع دهند تا در توسعه فرهنگی در بلندمدت اقدامات پیشگیرانه جایگزین اقدامات اصلاحی و جبرانی شود.

دغدغه و سرعت عمل شهروندان باعث پاکسازی قبر عمادالکتاب شد

شیرین امیری از فعالان میراث‌فرهنگی و گردشگری تاریخی گفت: ری به جز قدمت تاریخی بیش از ۸ هزار ساله با آثار باستانی و فرهنگی، مزین به بارگاه حرم عبدالعظیم حسنی و آستان امامزادگانی و بزرگانی مانند امامزاده عبدالله و ابن بابویه است که در محوطه و آستان این بزرگان قبرستان‌ها و آرامستان از چند قرن پیش ایجاد شده است. در این قبرستان‌ها به جز مردم و شهروندان عادی، بسیاری مشاهیر و مفاخر و بزرگان فرهنگی، هنری، سیاسی و انقلابی کشور هم دفن شده‌اند.

این فعال میراث‌فرهنگی و گردشگری در ری گفت: قبرهای مشاهیر علاوه بر اهمیت و جایگاه، جاذبه موثر برای جذب گردشگری تاریخی و مذهبی در ری است که ظرفیت ارزشمندی برای گردشگری آرامستان است، اما متاسفانه در سال‌های اخیر با اجرای طرح به سازی و سامان دهی این اماکن از این دست اتفاقات افتاده است.

امیری گفت: مجموعه آرامستان امامزاده عبدالله در اردیبهشت ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است، اما با وجود همه ویژگی‌های تاریخی و مذهبی که دارد، اما هنوز هم بسیار محروم و مهجور است که نیازمند توجه ویژه مسئولان شهری و منطقه است.

این راهنمای گردشگری در ری بیان کرد: پاک‌سازی سریع قبر عماد الکتاب در امامزاده عبدالله نتیجه حساسیت و  فعالیت علاقه‌مندان و کنشگران فضای مجازی بود که این موضوع را در شبکه‌های اجتماعی همرسانی کردند و مسئولان مربوطه به سرعت وارد عمل شدند، و البته لازم است همه علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ ری همین حساسیت را همیشه حفظ کنند.

مشاهیر و مفاخر مدفون در آرامستان امامزاده عبدالله و ابن بابویه

امیری خاطرنشان کرد: در این آرامستان شخصیت‌های شناخته شده ای چون صابر همدانی‌، صادق سرمد (شاعر)، حسن وحید دستگردی‌ (شاعر )، محمد هاشم افضل العلما، شمس‌العلمای محلاتی‌، محمد ثانی خوانساری‌، سلیمی قلم، شیخ مجد رازی، ادیب پیشاوری، استاد جعفر شهیدی، علی دشتی، عمادالکتاب و شهدای۱۶ آذر (مهدی شریعت‌رضوی، احمد قندچی، مصطفی بزرگ‌نیا) ، سردار شرفی‌ بدر، خاندان های مفخم، پورممتاز، مهدی برکشلی، یداالله سحابی، عبدالحسین تیمورتاش، شیخ خزعل، عباس مسعودی موسس روزنامه اطلاعات، خاندان ماهرالنقش، محمدعلی باباییان، آیت الله لشکری و دو تنی که در ترور نافرجام شاه در سال ۴۴ به ضرب گلوله کشته شدند، خاندان سالار معتضد، عامری، ناصح و محمد علی عبرت که به ترتیب مجله ارمغان و روزنامه عبرت را منتشر می‌کردند،‌ دفن شده اند.

وی اظهار داشت: ابن بابویه نخستین گورستان شهرری و دومین گورستان تهران است که بسیاری مشاهیر ایران در آن دفن هستند. نام این گورستان برگرفته از نام محمد بن بابُویه معروف به شیخ صدوق یکی از فقها و دانشمندان شیعه است که آرامگاه او در آن جا واقع شده‌ است و حتی قبرستان‌های تهران مثل دولاب و ظهیرالاسلام، امامزاده‌های عبدالله، یحیی و صالح نیز از نظر قدمت در جایگاه‌های بعدی نسبت به آن قرار دارند.

فعال میراث‌فرهنگی و گردشگری در ری توضیح داد: قدمت آرامستان ابن بابویه به پیش از دوران اسلامی بر می گردد و علاوه بر قرار گرفتن آرامگاه شیخ صدوق (از بزرگان شیعه) ، از ۲۰۰ سال گذشته افراد و شخصیت های مهمی که در دوران قاجار و پهلوی اول و دوم در گستره تهران زیست می کردند، دفن شده اند که برخی از آنان از روحانیان و شخصیت های سرشناس به شمار می روند؛ میرزاده عشقی و شهدای واقعه ۳۰ تیر، دکتر فاطمی و هنرمندانی همچون بهزاد، دهخدا، نسیم شمال، جهان پهلوان غلامحسین تختی در این آرامستان دفن شده اند.