نقش فق‌ها در تشکیل دانش فقه امری واضح و آشکار است. پرسش اصلی در این نوشتار آن است که فقهی که اکنون در اختیار ماست بیشتر برخاسته از قرآن، سنت و عقل است یا برخاسته از اندیشه و نوع نگاهِ فق‌های بزرگوار؟ سهم هر کدام از «منابع» و «فقها» در فقهِ موجود چند درصد است؟

وقتی درباره قلمرو شریعت و اخلاق یا قلمرو علم فقه و علم اخلاق سخن می‌گوییم، دو معنای از قلمرو را باید از یکدیگر تفکیک کنیم. معنای اول را «قلمرو بالقوّه» می‌نامیم و معنای دوم را «قلمرو بالفعل». قلمرو بالقوه مجموعه‌ی موضوعاتی است که شریعت و اخلاق یا علم فقه و علم اخلاق «ممکن» و «محتمل» است درباره آن اظهارنظر کرده باشند، اما قلمرو بالفعل مجموعه‌ی موضوعاتی است که این دو عملاً درباره آن اظهارنظر کرده‌اند، یعنی حیطه‌ای که آن پتانسیل و استعداد در مورد آن موضوعات به فعلیت رسیده است.

تصوّر من اين نيست که برای يافتن زيبايی های آيين اسلام به ميکروسکوپ نياز باشد. من به عنوان يک مسلمان اين دين را زيبا می يابم. البته آيين اسلام هم مثل تمام اديان ديگر در طول زمان محتاج پالايش و پيرايش و بازسازی است.

مرحوم حضرت آیت الله العظمی بهجت می فرمود: شخصی به دیگری گفت؛ برای گرفتاری ها ختمی به ما یاد بدهید. او در جواب فرمود: ختمی مجرب در نظر دارم، و آن فقه آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است.