فهمی جدعان در کتاب «المحنه» از یک نوع دیالکتیک سخن می‌گوید که قابل تامل بوده و او آن را «دیالکتیک دینداری و سیاستمداری» می‌نامد. به گفته او این دیالکتیک در اسلام و بخصوص حکومت‌های دینی امری ناگزیر بوده و هردو سوی دولت- ملت را در مخمصه‌ای سخت گرفتار می‌کند. جدعان این بحث را از بطن تحقیق خود پیرامون مساله «خلق قرآن» در دوره مامون خلیفه عباسی بیرون می‌کشد و به آن وجهی فرا زمانی و فرا مکانی می‌دهد. چنانکه تصریح می‌کند «هرگونه حرکت اجتماعی که دراسلام رخ دهد، از ابتدا تا انتها، محکوم به لوازم این دیالکتیک خواهد بود. این مساله چنان شمول یابنده است که به این یا آن دوران از اسلام و یا حیات ملت – دولت‌های اسلامی بستگی ندارد».