شعار سال: دریای خزر بعد از منطقه خلیج فارس و سیبری سومین منبع انرژی جهان است که بر اساس اعلام سازمان انرژی جهانی، مجموع ذخایر تأییدشده نفت ‎خام و گاز طبيعي دریای خزر بالغ بر صدميليارد بشكه نفت و 12 تريليون مترمكعب گاز تخمين زده شده است؛ ارقامی که به وضوح نشان می‎دهد دریای خزر علاوه بر موقعیت ژئوپليتیک، به‎لحاظ ذخایر نفت و گاز از اهمیت زیادی برای کشورهای حاشیه خزر برخوردار است. این درجه از اهمیت بود که سبب شد پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای تازه‌استقلال‎یافته حاشیه‎ای خزر فعالیت‎های اکتشافی گسترده‎ای را در این منطقه آغاز کنند، اما در این بین، ایران چه عملکردی داشته است؟ اکنون در شرایطی ‎که کشورهای حاشیه خزر کماکان به توسعه فعالیت‎های خود برای بهره‎مندی بیشتر از ظرفیت‎های هیدروکربوری خزر ادامه می‎دهند، سیاست‎گذاری و برنامه صنعت نفت ایران برای استفاده از پتانسیل‎های این ناحیه چیست؟ در فروردين‎ماه امسال، در سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور به جمهوری آذربایجان، تفاهم‌نامه‌ای بین ايران و جمهوري آذربايجان برای برداشت از میادین مشترک نفت و گاز به امضا رسيد كه در قالب «شکستن قفل خزر» از آن ياد شد. وزیر نفت آن روزها خبر داده بود که «ایران برای توسعه همکاری‌ها، درباره دو بلوک مهم از دریای خزر تفاهم کرده تا بدون ورود به بحث رژیم حقوقی، همکاری را شروع کند و به‌این‌ترتیب، با توسعه این دو بلوک، به‌صورت 50 -50 از آنها برداشت خواهیم کرد». علی اصولی، مدیرعامل شرکت نفت خزر داشت از آخرين اخبار نفت خزر مي‎گويد. او با اشاره به ادامه مذاكرات ايران و ‌جمهوري آذربايجان در قالب يادداشت‌تفاهم بدون درنظرگرفتن تحريم‎ها، مي‎گويد: «نخستین باری است که دو کشور می‌خواهند در بلوکی که صددرصد متعلق به هیچ‌کدام نیست، فعالیت کنند و کار با پیچیدگی‌های زیادی همراه است...». اصولي همچنين از آغاز انتقال و سوآپ انرژی با همكاري برخي كشورهاي ساحلي نيز خبر مي‎دهد.
‌

تمركز بر ميدان‎هاي جنوبي در اولويت
مدیرعامل شرکت نفت خزر با تأكيد بر ضرورت فراهم‌كردن زيرساخت‎ها براي توسعه در اين حوزه، می‎گوید: «توسعه ساختارهای هیدروکربوری در خزر با توجه به ضرورت استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته، در صورت مشارکت و جذب سرمایه و فناوری خارجی امکان‎پذیر است. اما این را هم فراموش نکنید که صنعت نفت ایران با وجود برخورداری از ذخایر فراوان در جنوب کشور که سابقه صدساله در برداشت از آن دارد، بدیهی است که در شرایط اقتصادی فعلی بر میدان‌های جنوبی اعم از خشکی و دریایی تمرکز بیشتری داشته باشد.»
نكته‎اي كه اين مقام مسئول به آن اشاره مي‌كند، تفاوت جايگاه ذخایر هیدروکربوری خزر در اقتصاد ايران و ديگر كشورهاي حاشيه خزر است. به گفته او «تقریبا تمام اتکای جمهوری آذربایجان در حوزه نفت و گاز به منابع دریای خزر است و طبیعی است صنعت نفت ایران که بیش از یک قرن است تمرکز خود را بر فعالیت‎های اکتشافی و توسعه‎ای در جنوب کشور گذاشته، نگاه متفاوتی به برداشت نفت از خزر داشته باشد. این را هم باید اضافه کنیم که حتی با این تفاسیر، رویکرد دیگر کشورهای حاشیه خزر هم برای تولید و توسعه در این منطقه، از متغیرهایی مانند بهای نفت در بازارهای جهانی و میزان توجیه اقتصادی هزینه‎های استحصال نفت از دریا در برهه‎های زمانی مختلف تأثیر می‎پذیرد.»
اصولی نتیجه‎گیری می‎کند: «بنابراین اگرچه طبیعی است در شرایطی کنونی شرکت نفت خزر هم مانند سایر بخش‌ها با کندی فعالیت‌ها روبه‌رو باشد و توسعه میدان‌ها فعلا در اولویت قرار نگيرد، اما این تصمیم لزوما ناشی از کم‌رنگ‌شدن حضور شرکت‌های خارجی یا موانع پیش‌روی برجام نیست؛ بلکه سیاست فعلی شرکت ملی نفت ایران بر این مبناست و نفت خزر هم از سیاست‌های کلان صنعت نفت تبعیت می‎کند. ما به اقدامات، مذاکرات و برنامه‌ریزی‌های خود ادامه می‌دهیم تا هر زمانی‎ که سیاست توسعه در خزر در دستور کار قرار گرفت، مقدمات کار برای شروع فعالیت‌ها فراهم باشد.»
‌

نیاز به سرمایه و فناوری قابل‎ انکار نیست
او به موفقیت در کشف نفت در دریای خزر در دوره قبلی تحریم هم اشاره می‎کند: «ایران در سال ۱۳۹۱ و در اوج تحریم و محدودیت‌های بین‌المللی و صرفا با اتکا به توانمندی‌های داخلی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نیروی انسانی و لجستیکی، موفق شد برای نخستین‎بار بدون حضور شرکت‌های خارجی، با اکتشاف در دریای خزر به نفت برسد. این اتفاق دوباره در سال ۱۳۹۳ یعنی قبل از اجرای برجام نیز تکرار شد، به این صورت که با حفاری موفق دومین چاه اکتشافی، اکتشاف قبلی نفت در خزر تأیید شد و امروز مي‌توانيم اعلام ‎کنیم تنها در یکی از لایه‌های میدان سردارجنگل حداقل دو میلیارد بشکه نفت ذخیره درجا داریم که ۵۰۰ میلیون بشکه آن قابل استحصال است. اگر در زمان تحریم‌های قبلی، در مدت دو سال توانستیم به کشف نفت در آب‌های عمیق خزر برسیم، امروز با توجه به تجربه قبلی و دانش به‌دست‌آمده از سوی متخصصان داخلی می‌توانیم با هزینه‌های پایین‌تر و در مدت زمان خیلی کمتر درخصوص ساختارهای نفتی خزر اقدام‌های عملیاتی انجام دهیم.»
‌

مذاكره موازي با شركت‎هاي داخلي و خارجي
البته مدیرعامل شرکت نفت خزر، نیاز به سرمایه‎گذاری‎های خارجی و فناوری‎های روز را برای توسعه خزر انکار نمی‎کند و می‎گوید: «منظور من این نیست که با اتکای صرف به شرکت‌های داخلی می‌توان به هدف تکمیل زنجیره اکتشاف، تولید، فراورش و انتقال نفت از خزر دست یافت. همه می‌دانیم کار در آب‌های عمیق خزر به سرمایه و فناوری‌های پیشرفته نیاز دارد. با توجه به ویژگی‌های دریای خزر از جمله عمیق و بسته بودن این دریا و همچنین نداشتن سابقه همکاری ایران در فعالیت‌های اکتشافی و توسعه‌ای در آب‌های عمیق، ضرورت حضور شرکت‌های بین‌المللی با فناوری بالا به‎منظور کاهش ریسک عملیات در این دریا ضروری به نظر می‌رسد و ما نیز به دنبال استفاده از این فرصت هستیم، اما فعالیت خود را محدود به حضور شرکت‌های خارجی نکرده‌ایم و موازی با مذاکره با این شرکت‌ها، با شرکت‌های داخلی نیز در حال مذاکره هستیم.»
اصولی ادامه می‎دهد: «همکاری با شرکت‌های خارجی هزینه فعالیت و زمان را برای ما کاهش می‌دهد، ضمن اینکه بهره‌وری را هم بالا می‌برد، اما در دنیای امروز هیچ‌چیز منحصر نیست و سطح تعاملات به قدری گسترده شده که می‌توان حتی با وجود تحریم‌ها کار را به روش‌های مختلف دنبال کرد.»
‌

ادامه روند مذاکرات ایران و آذربایجان
در بحث توسعه روابط خارجی حوزه دریای خزر، امضای یادداشت‎ تفاهم همکاری ایران و جمهوری آذربایجان برای استفاده مشترک از ظرفیت‎های موجود در خزر، مهم‎ترین رویداد یک سال اخیر در این حوزه به شمار می‎رود که مدیرعامل شرکت نفت خزر در‌این‌‌باره می‎گوید: «با توجه به توافق رؤسای‌جمهور پنج کشور حوزه دریای خزر و همچنین امضای تفاهم‌نامه رؤسای جمهوری ایران و آذربایجان، هم‌اکنون در کنار سایر مذاکرات، در حال پیگیری تفاهم‌نامه همکاری‌های نفتی و گازی با کشور آذربایجان هستیم و به این منظور جلسات‌ مشترکی نیز به زودی برگزار خواهد شد. به‌هر‌حال نخستین باری است که دو کشور می‌خواهند در بلوکی که صددرصد متعلق به هیچ‌کدام نیست، فعالیت کنند و کار با پیچیدگی‌های زیادی همراه است، ضمن اینکه شرایط جهانی بازار نفت هم به‌طور طبیعی، فعالیت‌های توسعه‌ای در آب‌های عمیق را تحت‌تأثیر قرار داده، به‌ویژه دریای خزر که حوزه‌ای خاص و محصور است.»
‌

آغاز انتقال و سوآپ انرژی با همكاري برخي كشورهاي ساحلي
برایند صحبت‎های مدیرعامل شرکت نفت خزر این است که با وجود ادامه روند مذاکرات با شرکت‎های خارجی حتی در شرایط ویژه کنونی، فعالیت‌های این شرکت به قراردادهای سیاسی و بین‌المللی گره نخورده است و طبق صحبت‎های حسن روحاني، رئيس‎جمهوری، در نشست سران کشورهای دریای خزر، همکاری در حوزه انرژی از جمله انتقال و سوآپ انرژی از موضوعات مهم دیگر دریای خزر است و فعاليت‎ها در اين حوزه با برخي از كشورهاي ساحلي با جديت آغاز شده است. او با بیان اینکه هنر مدیریت این است که بتواند از مؤلفه‌های سیاسی، امنیتی، بین‌المللی و فرصت‌های دیپلماتیکی که مقامات سیاسی برای کشور ایجاد می‌کنند حداکثر استفاده را ببرد، یادآور می‎شود: «ما نیز پس از برجام به دنبال این بودیم تا از همکاری با شرکت‌های بین‌المللی در راستای تحقق اهدافمان یعنی به‌کارگیری فناوری نوین و افزایش بهره‌وری استفاده کنیم، اما این به آن معنا نیست که فعالیت‌های‌مان را به قراردادهای سیاسی و بین‌المللی محدوده کرده‌ باشیم». از او درباره چگونگي استفاده از توانمندی‎ها و ظرفیت‎های داخلی برای اکتشاف و توسعه در خزر مي‎پرسیم. مدیرعامل شرکت نفت خزر در پاسخ به اين پرسش، به برخورداری این شرکت از سرمایه انسانی متخصص اشاره می‏کند و مي‎گويد: امروز وضع شرکت‌های ایرانی نسبت به پنج سال قبل بسیار بهتر شده و شرکت‌هایی در حوزه داخل فعالیت می‎کنند که می‌توانند مستقیم یا غیرمستقیم با شریک‌شدن با شرکت‌های خارجی، فعالیت‌های مدنظر ایران را در دریای خزر انجام دهند، البته تعداد شرکت‌های ایرانی در این بخش محدود است و ما هم باید ریسک هزینه و زمان را با توجه به کم‌تجربگی شرکت‌های ایرانی در این بخش بپذیریم. در مذاکراتی هم که با شرکت‌های خارجی داشته‌ایم، به آنها یادآور شدیم که برای کار در خزر باید با شرکت‌های ایرانی همکاری کنند. ساخت سکوی نیمه‎شناور ایران امیرکبیر و ساخت سه فروند شناور چندمنظوره کاسپین یکی‌‌دیگر از مصادیق تخصص و توانمندی کارکنان صنعت نفت است. وزرات نفت در سال 1380 ساخت یک دستگاه سکوی حفاری نیمه‎شناور به نام امیرکبیر را در دستور کار قرار داد که این سکو از سال 1388 عملیات حفاری در حوزه خزر جنوبی را آغاز کرد. به گفته مدیرعامل شرکت نفت خزر، سکو و شناورهای ما در دریای خزر یکی از سرمایه‌های خوب ایران است؛ به نحوی که بارها درخواست اجاره آن مطرح شده، اما به دلیل اولویت فعالیت این سکو در ایران، اجاره آن به کشورهای همسایه در برنامه نیست. اصولی این را هم می‎گوید که اورهال سکوی امیرکبیر در دستور کار است و با توجه به استفاده از تجهیزات پیشرفته در ساخت این سکوی عظیم ۱۵هزار تنی، برای تعمیرات به تأمین برخی تجهیزات از خارج کشور نیاز است و در‌عین‌حال، به فراخور امکانات موجود، به‌روزرسانی ناوگان دریایی نفت خزر دنبال می‎شود.
‌

لزوم انعقاد قراردادهاي مشاركت در توليد
با اينكه امروز با توجه به اولويت‎بندي‎هاي وزارت نفت، انجام فعالیت‎های توسعه‎ای در خزر، اولویت شرکت ملی نفت ایران نیست؛ اما شرایط و متغیرهای بازار نفت همیشه ثابت نیستند؛ در نتیجه تصمیمات توسعه‎ای نیز بدون تغییر نمی‎ماند و به همين سبب بايد تمهیدات و مقدمات آن را به تدریج فراهم كرد. به گفته اين مقام مسئول، یکی از این تمهیدات، این است که با توجه به مرسوم‌بودن و مقبوليت قالب قراردادی مشاركت در توليد و علاقه‎مندی سرمايه‎گذاران به اين قالب قراردادی در دريای خزر، استفاده از اين نوع قراردادها در دستور کار قرار گیرد. فراموش نکنیم توسعه در آب‎های عمیق ریسک بالایی دارد و ترکمنستان و آذربایجان، فعالیت‎های توسعه‎ای خود را با اتکا به همین مدل قراردادی پیش می‎برند.
‌

براي نفت خزر چه كرده‎ايم؟
پیش از انقلاب، اکتشاف ذخایر نفت و گاز دریای خزر به دلایل مختلف از جمله نبود انگیزه اقتصادی با توجه به منابع سرشار هیدروکربوری در مناطق جنوب ایران و نزدیکی مناطق نفت‌خیز به پایانه‎های صادراتی، مورد توجه جدی قرار نداشت، اما از مهم‎ترين اقدامات در سه دهه اخير مي‎توان به عملیات لرزه‌نگاری دوبعدی و پردازش خطوط لرزه‌ای در منطقه کم‎عمق ساحلی به طول هفت‌هزارو 200 کیلومتر، عملیات لرزه‌نگاری دوبعدی در مناطق کم‌عمق به طول پنج‌هزارو 600 کیلومتر، ساخت تجهیزات زیربنایی شامل احداث حوضچه آرامش، ساخت دکل حفاری ایران‎خزر، ساخت سه اسکله تخلیه مواد نفتی و اسکله تعمیراتی و احداث پایگاه پشتیبانی برای عملیات حفاری، همچنین تدوین طرح جامع راهبردی نفت خزر، اولویت‎بندی ساختارهای شناسایی‎شده و انتخاب بلوک 6.2 به عنوان نخستین اولویت اکتشافی، ساخت سکوی 15 هزار تنی نیمه‎شناور ایران امیرکبیر، انجام عملیات بسترشناسی روی بلوک‎های اکتشافی 6 و 29 و 8 با هدف شناسایی مخاطره‌های حفاری در بستر دریا و لایه‎های سطحی، حفاری و کشف نفت در خزر در سال‎های 1388 تا 1393، حفاری چاه اکتشافی در منطقه صوفیکم استان گلستان تا عمق 2270 متری و انجام مطالعات زمین‎شناسی روسطحی منطقه گرگان و گنبد در ناحیه دریای خزر اشاره كرد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 11 اسفند 97، شماره: 3379