جمعه ۳۱ فروردين ۱۴۰۳ - 2024 April 19 
قائم‌مقام دفتر شعر شهرستان ادب گفت: متأسفانه بسیاری از شاعران اشعار هیئت علاقه‌ای به شرکت در جلسات نقد ندارند و حتی تاب نقد را هم ندارند.
شعار سال: قائم‌مقام دفتر شعر شهرستان ادب گفت: متأسفانه بسیاری از شاعران اشعار هیئت علاقه‌ای به شرکت در جلسات نقد ندارند و حتی تاب نقد را هم ندارند.
بخش قابل توجهی از بار محتوایی یک مراسم مذهبی بر دوش شعر و آفریننده آن یعنی شاعر است. بلافاصله بعد از برگزاری مراسم‌های مهم مذهبی در هیئت‌ها خصوصاً در ماه محرم اشعار خوانده شده توسط مداح در قالب‌های مختلف صوت و تصویر منتشر می‌شود و در دسترس علاقمندان در مناطق مختلف کشور قرار می‌گیرد.
فراگیر بودن و مخاطبان زیاد باعث شده تا حساسیت‌ها بر ارزش ادبی اشعار آیینی، محتوا و مضمون این اشعار بیش از گذشته باشد تا اشعار در بهترین کیفیت در مجالس مذهبی مورد استفاده قرار گیرد.
برای بررسی شعر آیینی و شعر هیئت به سراغ محمدرضا وحیدزاده شاعر جوان و قائم‌مقام دفتر شعر شهرستان ادب رفتیم؛ او کتاب «ای نشسته صف اول» را تدوین کرده است. کتابی که شامل مجموعه اشعار اجرا شده در سال‌های گذشته و به مناسبت‌های مختلف توسط میثم مطیعی است.
در ادامه، گفتگوی با وحیدزاده را درباره مختصات شعر آیینی و هیئت می‌‌خوانید.
* ابتدا درباره شعر آیینی یعنی شعری که در هیئت‌های مذهبی توسط مداح خوانده می‌شود توضیحاتی بفرمایید.
وحیدزاده: تعریف من مقداری با تعریفی که شما می‌گویید متفاوت است. ما به آن چیزی که شما گفتید می‌گوییم «شعر هیئت» و «شعر آئینی» را بیشتر همان شعر مجلسی که در مجالس خوانده می‌شود ولی شکل رسمی‌تری دارد و در همان قالب‌های مألوف شعر فارسی مثل غزل، رباعی یا مثنوی از همین قالب‌ها استفاده می‌کند و حتی به شکل مکتوب هم چاپ می‌شود؛ یعنی معمولاً شعر هیئت کمتر به‌صورت کتاب در یک مجموعه مستقل چاپ می‌شود، البته نمونه‌هایی وجود دارد ولی معمولاً متداول نیست. از سوی دیگر اتفاقاً شعر آئینی متداول است که به‌صورت کتاب چاپ شود ولی مخاطب هردوی این‌ها، در واقع مخاطب در مجلس است حالا در موقعیت‌های مختلف. خیلی از این اسامی و نام‌گذاری‌ها هم اعتباری است یعنی این‌که یک فرهنگستانی این اسامی را انتخاب نکرده است. این نام‌گذاری‌ها در طول سال‌ها، در کاربرد عمومی و به کار گرفته شدن از سوی شاعران، اهالی ادبیات و مخاطبان جای خودش را باز کرده است.
* پس خیلی تعارف مشخصی ندارند و مسلماً مرزهای مشخصی هم ندارند.
وحیدزاده: حتی ممکن است جابه‌جا هم استفاده شود، یعنی کلمات خیلی مرزهای مشخصی ندارند که بشود با قطعیت از هم جدایشان کرد. عموماً به شعری که همراه با یک موسیقی یا نغمه خاصی سروده می‌شود و برای خوانده شدن توسط یک مداح یا یک ذاکر برای موقعیتی خاص در مجلس اهل بیت(ع) سروده می‌شود، شعر هیئت می‌گویند و به شعری که معمولاً خود شاعر آن را می‌خواند، مثلاً در بخشی از مجالس خاص، ممکن است هیئت یا غیر آن باشد برای ارتباط مستقیم با مخاطب است، گاهی هم به ندرت مداحان و ذاکران آن را زمزمه می‌کنند، نه به‌همراه نغمه و موسیقی خاصی، بیشتر به همان صورت آوازی زمزمه می‌کنند ولی بیشتر برای این گفته شده که شاعر آن را در جلسه‌ای ارائه کند، امکان چاپ هم دارد. ما به این نوع از شعر می‌گوییم شعر آئینی که عموماً در مدح و منزلت و مراثی اهل بیت(ع) است. شاعران خوبی داریم در این زمینه، هم شاعرانی داریم که در موضوعات مختلفی کار می‌کنند، در این زمینه هم آثار خوب و ماندگاری خلق کرده‌اند.
** نمی‌توانید از اهل بیت(ع) دم بزنید و وارد مسائل سیاسی نشوید
*آیا هر شاعری می‌تواند شعر آئینی بسراید؟ شاعر چه چیزی باید داشته باشد یا چه چیزهایی را برای این نوع سرودن شعر باید رعایت کند؟
وحیدزاده: ما فکر می‌کنیم که اولاً شعر آئینی یک بخش کوچکی از شعر مذهبی و شعر مکتبی ماست و همه شعر مکتبی ما نیست. برای این‌که ما دین را یک امر جامع و ذوابعاد و چند ساحتی می‌دانیم که برای همه حالات و آنات زندگی آدمی برنامه دارد. ممکن است لحظه‌ای شاد باشیم یا لحظه‌ای غمگین باشیم، لحظه‌ای در یک موقعیت خاص باشیم، گاهی ممکن است با افراد مختلفی در ارتباط باشیم، با خانواده‌مان با ظالم یا با مظلوم، همه این‌ها در واقع ساحت‌های مختلف زندگی ماست که شاعری که یک شاعر مکتبی واقعی باشد و شعر با جان او گره خورده باشد، طبیعی است این شاعر در حالات مختلف شعرهای مختلفی دارد.
این رویکرد اصلاً چیزی نیست که بشود برای آن بخشنامه یا دستورالعمل صادر کرد، آن شاعر ممکن است یک غزل عاشقانه عاطفی برای همسرش یا اعضای خانواده‌اش داشته باشد، ممکن است در یک موقعیت سیاسی که خودش برانگیخته شده و قصد برانگیختن دارد، ممکن است شعر سیاسی بگوید. در موقعیتی که مثلاً شاید در موقعیت سوگ یا اندوه است، حتماً یک شعر اندوهناک می‌گوید و در واقع شعر مجلسی به این معنا هم به نظر ما ساحتی از مکتب است و در واقع ما در ایام خاصی مثل محرم و صفر بیشتر عزادار هستیم یا در واقع روزهایی در هفته یا ماه که در مجالس عزاداری شرکت می‌کنیم، در آن حال احتمالاً بیشتر در موقعیت مدح و مرثیه هستیم و اگر شاعری، شعر با جانش گره خورده باشد، طبیعی است که برای این ساحات و حالات زندگی خودش هم شعر داشته باشد.
* چگونه می‌شود به یک شعر آئینی خوب رسید؟
وحیدزاده: باز هم باید همان خط را ادامه دهم و عرض کنم که هر چه بیشتر جان شاعر بیشتر با این موضوعات گره خورده باشد و بیشتر از اهل بیت(ع) بخواند و یاد کند، شعرش عمیق‌تر خواهد بود. شاعر هر چه بیشتر از مصائب و رنج‌هایی که بر ائمه رفته و بیشتر بر هدفی که آنها در زندگی داشتند و مکتبی که در واقع ما پیرو مکتب آنها هستیم، هر چه بیشتر جانش با این‌ها گره خورده باشد و دانش و عواطف خودش را بیشتر در این جهت جلو ببرد، احتمالاً شاهد آثار درخشان‌تری از آنها خواهیم بود.
* مرز باریکی بین هیئت سیاسی و هیئت سیاست‌زده وجود دارد. بخش مهمی از محتوای هیئت هم شعر است حالا این شعر باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا مرز هیئت سیاسی و سیاست‌زده عبور نکند؟
وحیدزاده: به نظرم خیلی سؤال دقیق و مهمی پرسیدید؛ راستش را بخواهید پاسخ دادن به آن کار ساده‌ای نیست. چیزی که به ذهن من می‌رسد، باز هم استعانت از اهل بیت(ع) و گره خوردن جان ما با سیره اهل بیت(ع) است که مرز و راه را برای ما مشخص می‌کند. اهل بیت(ع) خودشان سیاسی‌ترین رفتارها را داشتند و در زندگی‌شان شاهد روایت‌های سیاسی متعددی هستیم و هر کدام هم به یک طریقی به اقتضای دوره خودشان و به اقتضای شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خاصی که آن برهه از زمان داشته با سیاست گره خورده‌اند و شما اصلاً نمی‌توانید از اهل بیت(ع) دم بزنید و وارد مسائل سیاسی نشوید.
* چطور می‌توان روی این لبه تیز حرکت کرد؟
وحیدزاده: مرزش این‌جاست که باید ببینیم خط را آنها چه تعیین کرده‌اند و از خود آنها الهام گرفته و بیاموزیم و در خط همان‌ها حرکت کنیم. آن‌جا اگر دقیق شویم و در آموزه‌های اهل بیت(ع) غور کنیم، می‌فهمیم مرز سیاست‌زدگی، جناح‌بازی و سیاسی‌بازی با عملکرد سیاسی صحیح، متعهد بودن و موضع درست داشتن کجاست که من فارغ از جناح‌های مختلف، فارغ از بازی‌هایی که الآن در فضای سیاسی هست، آن‌جایی که حرف حق است، آن‌جایی که باید از مظلوم دفاع کنم، فارغ از این‌که با چه کسی درگیر می‌شوم و چقدر برایم هزینه دارد، هر جا که احساس می‌کنم حرف حقی هست، هر جا که احساس می‌کنم بی‌عدالتی رخ داده و لازم است الآن من کُنش داشته باشم در برابر اتفاقات پیرامون خودم اعم از اجتماعی و سیاسی، آن‌جا با استعانت از سیره اهل بیت(ع)، تکیه بر مکتب اهل بیت(ع) شما می‌توانید خط صحیح را برای خودتان مشخص کرده و راه حق را پیدا کنید. به هیچ عنوان ادعا نمی‌کنم که من یا دوستانم در این خط هستیم ولی همیشه تلاش‌مان بوده که خودمان را نزدیک کنیم و سعی کرده‌ایم خودمان را با متر و معیار مکتب اهل بیت(ع) تنظیم کنیم. من فکر می‌کنم مرزش این‌جاست.
* تشکیل انجمنهای ادبی تخصصی شعر هیئت چه تأثیری بر شاعر و شعر آنها در این حوزه می‌تواند داشته باشد؟ چه گام‌هایی در این رابطه برداشته شده است؟
وحیدزاده: راجع به تشکیل انجمنهای ادبی، برداشت من این است که هر کاری تخصصی نیاز دارد و هر کاری را باید جدی گرفت. اگر من سیاست‌مدار هستم باید به‌درستی دانش آن حوزه را هم داشته باشم و تجربه لازم را در آن حوزه کسب کنم. اگر دارم کار اقتصادی می‌کنم باید دقایق و جوانب کارم را بلد باشم. اگر ورزشکار هستم باید سعی کنم وقت بگذارم برای کارم و سعی کنم پرچم کشورم را بالا نگه دارم. اگر هم دارم کار ادبی و هنری می‌کنم، نباید آن را سرسری بگیرم و فکر می‌کنم این نقطه و تنگه‌ای که به من سپرده‌اند، مهم‌ترین جایی است که الآن دست من است و باید همه تلاشم را برای درست انجام دادنش به کار بگیرم. یکی از کارها، همین تشکیل انجمن‌هاست.
انجمن‌ها در واقع جمع‌های تخصصی است که می‌تواند شاعران جوان و حتی شاعران پیشکسوت را کمک کند. شاعر هیچ‌گاه از آموختن و تجربه اندوختن و فراگیری بی‌نیاز نیست و همیشه به این موضوعات نیازمند است. این انجمن‌ها می‌تواند به شاعرانی که در مسیر رشد هستند کمک کند و مسلح کند به دانش و تجربه دیگران، یعنی در انجمنهای ادبی، دانش، تجربه و حتی احساس‌مان را به اشتراک گذاشته و به هم‌دیگر برای رشد بیشتر کمک می‌کنیم. انجمنهای ادبی در واقع تخصصی دیده شدن آن کار ویژه‌ای است که به ما سپرده شده و در اینجا همان کار شعر و ادبیات است و بنا بر این است که در این جمع‌ها با گردهمایی افرادی که به‌طور تخصصی در حال فعالیت هستند هم‌افزایی‌شان داشته و یکدیگر را تقویت و کمک می‌کنیم. آثار ارتقا پیدا می‌کند و به‌هرحال شاعر در مسیر بهتر، با شتاب و سرعت بیشتری حرکت می‌کند. می‌شود گفت انجمنهای ادبی نقش شتاب‌دهندگی به ذوق و توانمندی ادبی شاعران را دارند.
* تعداد هیئت‌هایی که اقدام به برگزاری مراسم می‌کنند، خیلی زیاد است و بسیاری از این هیئت‌ها شاعران مخصوص به خود را دارند. این انجمنهای ادبی نمی‌توانند در داخل هیئت‌ها برقرار شوند؟
وحیدزاده: هر دو حالتش ممکن است. ممکن است شاعری دارد در هیئت کار می‌کند و با ذاکران و مداحان در ارتباط است و با اتصال خودش در انجمنهای ادبی سعی در غنای بیشتر کار خودش دارد. سعی می‌کند نواقص کار خودش را در آن انجمن ادبی رفع کند. سعی می‌کند کار خودش را ارتقا دهد که بعداً بتواند نتیجه و بهره‌ای در هیئت استفاده شده و آن‌جا خودش را نشان دهد.
** رهبر انقلاب با آن جلسه نیمه ماه مبارک رمضان و نحوه اداره آن جلسه، این تذکر را همیشه به جماعت شاعر داده‌اند که مسئله اصلاح، پرورش و تربیت ذائقه ادبی یک مسئله بسیار مهم است
ممکن است اصل فعالیت شاعر در هیئت باشد، آن‌جا زحمت می‌کشد و برای مداح شعر می‌گوید و حضور فعال دارد ولی به لحاظ این‌که رشد ادبی هم داشته و خودش را از لحاظ فنی هم بالا بکشد، حضوری پررنگ در یک انجمن ادبی داشته باشد. هم این مقدور است، هم این‌که به قول شما همان شعرای خاص یک هیئتی، مثلاً ممکن است هیئتی خیلی فعال باشد و چند شاعر فعال و پرکار داشته باشد، همان‌ها می‌توانند خودشان جمع شوند، یک انجمن و حلقه‌ای تشکیل دهند چنان‌که من تجربه هر دو را دارم و خدمت‌تان مثال هم می‌زنم.
شاعران هیئت‌ها می‌توانند دور هم جمع شوند و ضمن این‌که هم‌افزایی می‌کنند، حتی ممکن است کارشناس دعوت کنند، حتی ممکن است به محضر استادی برسند و باز هم از این طریق در جهت تقویت خودشان تلاش کنند. این‌ها چیزهایی نیست که خط و مرز داشته باشد و بگوییم باید این باشد یا باید آن باشد، هر کدام که برای آن جمع مقدور است یا حتماً می‌توانند به هدف‌شان برسند، می‌تواند آن مدل مورد استفاده قرار گیرد. مهم این است که کارمان را جدی گرفته و برایش ارزش قائل شده و وقت بگذاریم و هر روز سعی کنیم یک گام به جلو آمده و درجا نزنیم. مثال بخواهم عرض کنم، در واقع الآن انجمنهای ادبی زیادی هست، چهارشنبه‌های شهرستان ادب، آقای حدادیان سال‌ها آن جلسات «روشنا» را داشتند و الحمدلله چند جمع خوب دیگر هم دارد در سطح تهران برگزار می‌شود که من دیده‌ام آدم‌های مختلفی در این جلسات شرکت می‌کنند.
ممکن است کسانی باشند که در موضوعات آزاد فعالیت می‌کنند، هم کسانی که تخصصی دارند در شعر هیئت یا شعر آئینی کار می‌کنند و سعی می‌کنند بهره خودشان را از این انجمن‌ها ببرند. در کنارش مثلاً در هیئت میثاق با شهدا، آن گروهی که در بخش شعر و نوحه دارد کار می‌کند، الآن یک کارگروه مشخص است که بعضاً جلسات منظمی هم در طول سال داشته، حتی من هم توفیق داشتم و در بعضی از جلسات این دوستان شرکت می‌کردم و در واقع یک جاهایی به من لطف می‌کردند و اگر کمکی از دست بنده برمی‌آمده سعی می‌کردند که من بتوانم در جمع آنها حضور داشته باشم. لذا خیلی شکل ثابت و مشخصی ندارد، مهم این است که بتوانیم این کار را به شکل بهتری انجام دهیم.
* برخی اشعار در هیئت‌ها و مراسم‌های اهل بیت(ع) خوانده می‌شود که در شأن جلسه نیست. نمونه‌های اخیر این نوع شعرها بازخوردهای منفی زیادی در فضای مجازی به همراه داشت. وظیفه شاعر در جلوگیری از این نوع شعرها چیست؟
وحیدزاده: اتفاقاً اگر شما همان خطی که حضرت آقا در این سال‌ها در دیدار با شاعران، به‌ویژه در دیدار با مداحان پی گرفتند، نگاهی حتی گذرا بکنید، آن‌قدر نمایان هست که اصلاً نیاز به جستجو ندارد، یکی از تأکیدات مکرر حضرت آقا در این دیدارها، توجه به مسئله نقد بوده است که شما نقد را جدی بگیرید، شعرتان را نقد کنید، از محضر اساتید استفاده کنید، در انجمنهای ادبی شعرتان را در معرض نقد قرار دهید.
در واقع رهبر انقلاب حتی با آن جلسه نیمه ماه مبارک رمضان و نحوه اداره آن جلسه، این تذکر را همیشه به جماعت شاعر داده‌اند که مسئله اصلاح، پرورش و تربیت ذائقه ادبی خودش یک مسئله بسیار مهم است. متأسفانه این یک واقعیت است که خیلی‌ها، حالا نمی‌گویم همه ولی خیلی از شاعرانی که در هیئت فعالیت می‌کنند، به خاطر بازخوردهای خوبی که می‌گیرند و به خاطر گستره مخاطبانی که دارند و به دلیل این‌که خیلی زود به مقصود می‌رسند به آن توجه نمی‌کنند. شاعر امشب شعر می‌گوید، فردا در یک جمع گسترده‌ای در حضور جمع کثیری از مخاطبان این شعر عرضه می‌شود، به‌خاطر این ویژگی‌ها بعضاً کم‌تجربه‌ترها و جوان‌تر‌های‌شان یک احساس استغنا پیدا می‌کنند. حالا شاید بین کسانی که یک مقدار باتجربه‌تر باشند این مسئله دیده نشود. این اتفاق باعث می‌شود این نگاه اشتباه حاکم شود که شاعر می‌گوید ما شعرمان را می‌گوییم، مداح هم که به راحتی آن را روی یک موسیقی و یک نغمه‌ای قرار می‌دهد و می‌خواند، مخاطبان هم خیلی استقبال کردند و خود را از نقد بی‌نیاز می‌دانند. در برخوردهای حضوری و برخوردهای چهره به چهره هم دیده‌ایم که متأسفانه بعضی‌های‌شان خیلی علاقه‌ای به شرکت در جلسات نقد ندارند و حتی تاب نقد را هم ندارند؛ یعنی حتی اگر در یک جمع خصوصی هم نقدی به آنها وارد شود، خیلی پذیرا نیستند.
* شعری که برای یک هیئت خوانده می‌شود هم به نقد احتیاج دارد؟
وحیدزاده: الآن درباره شعر صحبت می‌کنیم اما هر کسی در هر زمینه‌ای اگر بی‌توجه به نقد کار کند، به بازخوردها توجه نکند، سعی نکند خودش را ارتقا داده و اصلاح کند و از محک چند نگاه باتجربه‌تر و چند زاویه دید متفاوت‌تر کار خود را بررسی نکند، حتماً دچار آسیب و خدای نکرده در ادامه، فساد می‌شود. در واقع به لغزشگاه‌هایی می‌افتد که تبعاتش دامن همه جامعه را می‌گیرد و می‌بینیم که حتی تا سوژه رسانه‌های بیگانه و مغرض شدن هم پیش می‌رود و خلاصه دودش در چشم جامعه می‌رود.
موضوع نقد، موضوعی جدی است و نباید از آن غافل شد. مثلاً اگر این اشعار سبک که اخیراً خبرساز شدند در جمع‌های باتجربه‌تر و فنی‌تر پیش از این ارائه می‌شد، حتماً با پیشنهادات و انتقاداتی که به آن می‌شد، می‌توانست نگاه آن شاعر را تغییر داده و اصلاح کرده و از این شعر سطحی و غیرقابل دفاع دورش کند.
بخش قابل توجهی از بار محتوایی یک مراسم مذهبی بر دوش شعر و آفریننده آن یعنی شاعر است. بلافاصله بعد از برگزاری مراسم‌های مهم مذهبی در هیئت‌ها خصوصاً در ماه محرم اشعار خوانده شده توسط مداح در قالب‌های مختلف صوت و تصویر منتشر می‌شود و در دسترس علاقمندان در مناطق مختلف کشور قرار می‌گیرد.
فراگیر بودن و مخاطبان زیاد باعث شده تا حساسیت‌ها بر ارزش ادبی اشعار آیینی، محتوا و مضمون این اشعار بیش از گذشته باشد تا اشعار در بهترین کیفیت در مجالس مذهبی مورد استفاده قرار گیرد.
برای بررسی شعر آیینی و شعر هیئت به سراغ محمدرضا وحیدزاده شاعر جوان و قائم‌مقام دفتر شعر شهرستان ادب رفتیم؛ او کتاب «ای نشسته صف اول» را تدوین کرده است. کتابی که شامل مجموعه اشعار اجرا شده در سال‌های گذشته و به مناسبت‌های مختلف توسط میثم مطیعی است.
در ادامه، گفتگوی با وحیدزاده را درباره مختصات شعر آیینی و هیئت می‌‌خوانید.
* ابتدا درباره شعر آیینی یعنی شعری که در هیئت‌های مذهبی توسط مداح خوانده می‌شود توضیحاتی بفرمایید.
وحیدزاده: تعریف من مقداری با تعریفی که شما می‌گویید متفاوت است. ما به آن چیزی که شما گفتید می‌گوییم «شعر هیئت» و «شعر آئینی» را بیشتر همان شعر مجلسی که در مجالس خوانده می‌شود ولی شکل رسمی‌تری دارد و در همان قالب‌های مألوف شعر فارسی مثل غزل، رباعی یا مثنوی از همین قالب‌ها استفاده می‌کند و حتی به شکل مکتوب هم چاپ می‌شود؛ یعنی معمولاً شعر هیئت کمتر به‌صورت کتاب در یک مجموعه مستقل چاپ می‌شود، البته نمونه‌هایی وجود دارد ولی معمولاً متداول نیست. از سوی دیگر اتفاقاً شعر آئینی متداول است که به‌صورت کتاب چاپ شود ولی مخاطب هردوی این‌ها، در واقع مخاطب در مجلس است حالا در موقعیت‌های مختلف. خیلی از این اسامی و نام‌گذاری‌ها هم اعتباری است یعنی این‌که یک فرهنگستانی این اسامی را انتخاب نکرده است. این نام‌گذاری‌ها در طول سال‌ها، در کاربرد عمومی و به کار گرفته شدن از سوی شاعران، اهالی ادبیات و مخاطبان جای خودش را باز کرده است.
* پس خیلی تعارف مشخصی ندارند و مسلماً مرزهای مشخصی هم ندارند.
وحیدزاده: حتی ممکن است جابه‌جا هم استفاده شود، یعنی کلمات خیلی مرزهای مشخصی ندارند که بشود با قطعیت از هم جدایشان کرد. عموماً به شعری که همراه با یک موسیقی یا نغمه خاصی سروده می‌شود و برای خوانده شدن توسط یک مداح یا یک ذاکر برای موقعیتی خاص در مجلس اهل بیت(ع) سروده می‌شود، شعر هیئت می‌گویند و به شعری که معمولاً خود شاعر آن را می‌خواند، مثلاً در بخشی از مجالس خاص، ممکن است هیئت یا غیر آن باشد برای ارتباط مستقیم با مخاطب است، گاهی هم به ندرت مداحان و ذاکران آن را زمزمه می‌کنند، نه به‌همراه نغمه و موسیقی خاصی، بیشتر به همان صورت آوازی زمزمه می‌کنند ولی بیشتر برای این گفته شده که شاعر آن را در جلسه‌ای ارائه کند، امکان چاپ هم دارد. ما به این نوع از شعر می‌گوییم شعر آئینی که عموماً در مدح و منزلت و مراثی اهل بیت(ع) است. شاعران خوبی داریم در این زمینه، هم شاعرانی داریم که در موضوعات مختلفی کار می‌کنند، در این زمینه هم آثار خوب و ماندگاری خلق کرده‌اند.
** نمی‌توانید از اهل بیت(ع) دم بزنید و وارد مسائل سیاسی نشوید
*آیا هر شاعری می‌تواند شعر آئینی بسراید؟ شاعر چه چیزی باید داشته باشد یا چه چیزهایی را برای این نوع سرودن شعر باید رعایت کند؟
وحیدزاده: ما فکر می‌کنیم که اولاً شعر آئینی یک بخش کوچکی از شعر مذهبی و شعر مکتبی ماست و همه شعر مکتبی ما نیست. برای این‌که ما دین را یک امر جامع و ذوابعاد و چند ساحتی می‌دانیم که برای همه حالات و آنات زندگی آدمی برنامه دارد. ممکن است لحظه‌ای شاد باشیم یا لحظه‌ای غمگین باشیم، لحظه‌ای در یک موقعیت خاص باشیم، گاهی ممکن است با افراد مختلفی در ارتباط باشیم، با خانواده‌مان با ظالم یا با مظلوم، همه این‌ها در واقع ساحت‌های مختلف زندگی ماست که شاعری که یک شاعر مکتبی واقعی باشد و شعر با جان او گره خورده باشد، طبیعی است این شاعر در حالات مختلف شعرهای مختلفی دارد.
این رویکرد اصلاً چیزی نیست که بشود برای آن بخشنامه یا دستورالعمل صادر کرد، آن شاعر ممکن است یک غزل عاشقانه عاطفی برای همسرش یا اعضای خانواده‌اش داشته باشد، ممکن است در یک موقعیت سیاسی که خودش برانگیخته شده و قصد برانگیختن دارد، ممکن است شعر سیاسی بگوید. در موقعیتی که مثلاً شاید در موقعیت سوگ یا اندوه است، حتماً یک شعر اندوهناک می‌گوید و در واقع شعر مجلسی به این معنا هم به نظر ما ساحتی از مکتب است و در واقع ما در ایام خاصی مثل محرم و صفر بیشتر عزادار هستیم یا در واقع روزهایی در هفته یا ماه که در مجالس عزاداری شرکت می‌کنیم، در آن حال احتمالاً بیشتر در موقعیت مدح و مرثیه هستیم و اگر شاعری، شعر با جانش گره خورده باشد، طبیعی است که برای این ساحات و حالات زندگی خودش هم شعر داشته باشد.
* چگونه می‌شود به یک شعر آئینی خوب رسید؟
وحیدزاده: باز هم باید همان خط را ادامه دهم و عرض کنم که هر چه بیشتر جان شاعر بیشتر با این موضوعات گره خورده باشد و بیشتر از اهل بیت(ع) بخواند و یاد کند، شعرش عمیق‌تر خواهد بود. شاعر هر چه بیشتر از مصائب و رنج‌هایی که بر ائمه رفته و بیشتر بر هدفی که آنها در زندگی داشتند و مکتبی که در واقع ما پیرو مکتب آنها هستیم، هر چه بیشتر جانش با این‌ها گره خورده باشد و دانش و عواطف خودش را بیشتر در این جهت جلو ببرد، احتمالاً شاهد آثار درخشان‌تری از آنها خواهیم بود.
* مرز باریکی بین هیئت سیاسی و هیئت سیاست‌زده وجود دارد. بخش مهمی از محتوای هیئت هم شعر است حالا این شعر باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا مرز هیئت سیاسی و سیاست‌زده عبور نکند؟
وحیدزاده: به نظرم خیلی سؤال دقیق و مهمی پرسیدید؛ راستش را بخواهید پاسخ دادن به آن کار ساده‌ای نیست. چیزی که به ذهن من می‌رسد، باز هم استعانت از اهل بیت(ع) و گره خوردن جان ما با سیره اهل بیت(ع) است که مرز و راه را برای ما مشخص می‌کند. اهل بیت(ع) خودشان سیاسی‌ترین رفتارها را داشتند و در زندگی‌شان شاهد روایت‌های سیاسی متعددی هستیم و هر کدام هم به یک طریقی به اقتضای دوره خودشان و به اقتضای شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خاصی که آن برهه از زمان داشته با سیاست گره خورده‌اند و شما اصلاً نمی‌توانید از اهل بیت(ع) دم بزنید و وارد مسائل سیاسی نشوید.
* چطور می‌توان روی این لبه تیز حرکت کرد؟
وحیدزاده: مرزش این‌جاست که باید ببینیم خط را آنها چه تعیین کرده‌اند و از خود آنها الهام گرفته و بیاموزیم و در خط همان‌ها حرکت کنیم. آن‌جا اگر دقیق شویم و در آموزه‌های اهل بیت(ع) غور کنیم، می‌فهمیم مرز سیاست‌زدگی، جناح‌بازی و سیاسی‌بازی با عملکرد سیاسی صحیح، متعهد بودن و موضع درست داشتن کجاست که من فارغ از جناح‌های مختلف، فارغ از بازی‌هایی که الآن در فضای سیاسی هست، آن‌جایی که حرف حق است، آن‌جایی که باید از مظلوم دفاع کنم، فارغ از این‌که با چه کسی درگیر می‌شوم و چقدر برایم هزینه دارد، هر جا که احساس می‌کنم حرف حقی هست، هر جا که احساس می‌کنم بی‌عدالتی رخ داده و لازم است الآن من کُنش داشته باشم در برابر اتفاقات پیرامون خودم اعم از اجتماعی و سیاسی، آن‌جا با استعانت از سیره اهل بیت(ع)، تکیه بر مکتب اهل بیت(ع) شما می‌توانید خط صحیح را برای خودتان مشخص کرده و راه حق را پیدا کنید. به هیچ عنوان ادعا نمی‌کنم که من یا دوستانم در این خط هستیم ولی همیشه تلاش‌مان بوده که خودمان را نزدیک کنیم و سعی کرده‌ایم خودمان را با متر و معیار مکتب اهل بیت(ع) تنظیم کنیم. من فکر می‌کنم مرزش این‌جاست.
* تشکیل انجمنهای ادبی تخصصی شعر هیئت چه تأثیری بر شاعر و شعر آنها در این حوزه می‌تواند داشته باشد؟ چه گام‌هایی در این رابطه برداشته شده است؟
وحیدزاده: راجع به تشکیل انجمنهای ادبی، برداشت من این است که هر کاری تخصصی نیاز دارد و هر کاری را باید جدی گرفت. اگر من سیاست‌مدار هستم باید به‌درستی دانش آن حوزه را هم داشته باشم و تجربه لازم را در آن حوزه کسب کنم. اگر دارم کار اقتصادی می‌کنم باید دقایق و جوانب کارم را بلد باشم. اگر ورزشکار هستم باید سعی کنم وقت بگذارم برای کارم و سعی کنم پرچم کشورم را بالا نگه دارم. اگر هم دارم کار ادبی و هنری می‌کنم، نباید آن را سرسری بگیرم و فکر می‌کنم این نقطه و تنگه‌ای که به من سپرده‌اند، مهم‌ترین جایی است که الآن دست من است و باید همه تلاشم را برای درست انجام دادنش به کار بگیرم. یکی از کارها، همین تشکیل انجمن‌هاست.
انجمن‌ها در واقع جمع‌های تخصصی است که می‌تواند شاعران جوان و حتی شاعران پیشکسوت را کمک کند. شاعر هیچ‌گاه از آموختن و تجربه اندوختن و فراگیری بی‌نیاز نیست و همیشه به این موضوعات نیازمند است. این انجمن‌ها می‌تواند به شاعرانی که در مسیر رشد هستند کمک کند و مسلح کند به دانش و تجربه دیگران، یعنی در انجمنهای ادبی، دانش، تجربه و حتی احساس‌مان را به اشتراک گذاشته و به هم‌دیگر برای رشد بیشتر کمک می‌کنیم. انجمنهای ادبی در واقع تخصصی دیده شدن آن کار ویژه‌ای است که به ما سپرده شده و در اینجا همان کار شعر و ادبیات است و بنا بر این است که در این جمع‌ها با گردهمایی افرادی که به‌طور تخصصی در حال فعالیت هستند هم‌افزایی‌شان داشته و یکدیگر را تقویت و کمک می‌کنیم. آثار ارتقا پیدا می‌کند و به‌هرحال شاعر در مسیر بهتر، با شتاب و سرعت بیشتری حرکت می‌کند. می‌شود گفت انجمنهای ادبی نقش شتاب‌دهندگی به ذوق و توانمندی ادبی شاعران را دارند.
* تعداد هیئت‌هایی که اقدام به برگزاری مراسم می‌کنند، خیلی زیاد است و بسیاری از این هیئت‌ها شاعران مخصوص به خود را دارند. این انجمنهای ادبی نمی‌توانند در داخل هیئت‌ها برقرار شوند؟
وحیدزاده: هر دو حالتش ممکن است. ممکن است شاعری دارد در هیئت کار می‌کند و با ذاکران و مداحان در ارتباط است و با اتصال خودش در انجمنهای ادبی سعی در غنای بیشتر کار خودش دارد. سعی می‌کند نواقص کار خودش را در آن انجمن ادبی رفع کند. سعی می‌کند کار خودش را ارتقا دهد که بعداً بتواند نتیجه و بهره‌ای در هیئت استفاده شده و آن‌جا خودش را نشان دهد.
** رهبر انقلاب با آن جلسه نیمه ماه مبارک رمضان و نحوه اداره آن جلسه، این تذکر را همیشه به جماعت شاعر داده‌اند که مسئله اصلاح، پرورش و تربیت ذائقه ادبی یک مسئله بسیار مهم است
ممکن است اصل فعالیت شاعر در هیئت باشد، آن‌جا زحمت می‌کشد و برای مداح شعر می‌گوید و حضور فعال دارد ولی به لحاظ این‌که رشد ادبی هم داشته و خودش را از لحاظ فنی هم بالا بکشد، حضوری پررنگ در یک انجمن ادبی داشته باشد. هم این مقدور است، هم این‌که به قول شما همان شعرای خاص یک هیئتی، مثلاً ممکن است هیئتی خیلی فعال باشد و چند شاعر فعال و پرکار داشته باشد، همان‌ها می‌توانند خودشان جمع شوند، یک انجمن و حلقه‌ای تشکیل دهند چنان‌که من تجربه هر دو را دارم و خدمت‌تان مثال هم می‌زنم.
شاعران هیئت‌ها می‌توانند دور هم جمع شوند و ضمن این‌که هم‌افزایی می‌کنند، حتی ممکن است کارشناس دعوت کنند، حتی ممکن است به محضر استادی برسند و باز هم از این طریق در جهت تقویت خودشان تلاش کنند. این‌ها چیزهایی نیست که خط و مرز داشته باشد و بگوییم باید این باشد یا باید آن باشد، هر کدام که برای آن جمع مقدور است یا حتماً می‌توانند به هدف‌شان برسند، می‌تواند آن مدل مورد استفاده قرار گیرد. مهم این است که کارمان را جدی گرفته و برایش ارزش قائل شده و وقت بگذاریم و هر روز سعی کنیم یک گام به جلو آمده و درجا نزنیم. مثال بخواهم عرض کنم، در واقع الآن انجمنهای ادبی زیادی هست، چهارشنبه‌های شهرستان ادب، آقای حدادیان سال‌ها آن جلسات «روشنا» را داشتند و الحمدلله چند جمع خوب دیگر هم دارد در سطح تهران برگزار می‌شود که من دیده‌ام آدم‌های مختلفی در این جلسات شرکت می‌کنند.
ممکن است کسانی باشند که در موضوعات آزاد فعالیت می‌کنند، هم کسانی که تخصصی دارند در شعر هیئت یا شعر آئینی کار می‌کنند و سعی می‌کنند بهره خودشان را از این انجمن‌ها ببرند. در کنارش مثلاً در هیئت میثاق با شهدا، آن گروهی که در بخش شعر و نوحه دارد کار می‌کند، الآن یک کارگروه مشخص است که بعضاً جلسات منظمی هم در طول سال داشته، حتی من هم توفیق داشتم و در بعضی از جلسات این دوستان شرکت می‌کردم و در واقع یک جاهایی به من لطف می‌کردند و اگر کمکی از دست بنده برمی‌آمده سعی می‌کردند که من بتوانم در جمع آنها حضور داشته باشم. لذا خیلی شکل ثابت و مشخصی ندارد، مهم این است که بتوانیم این کار را به شکل بهتری انجام دهیم.
* برخی اشعار در هیئت‌ها و مراسم‌های اهل بیت(ع) خوانده می‌شود که در شأن جلسه نیست. نمونه‌های اخیر این نوع شعرها بازخوردهای منفی زیادی در فضای مجازی به همراه داشت. وظیفه شاعر در جلوگیری از این نوع شعرها چیست؟
وحیدزاده: اتفاقاً اگر شما همان خطی که حضرت آقا در این سال‌ها در دیدار با شاعران، به‌ویژه در دیدار با مداحان پی گرفتند، نگاهی حتی گذرا بکنید، آن‌قدر نمایان هست که اصلاً نیاز به جستجو ندارد، یکی از تأکیدات مکرر حضرت آقا در این دیدارها، توجه به مسئله نقد بوده است که شما نقد را جدی بگیرید، شعرتان را نقد کنید، از محضر اساتید استفاده کنید، در انجمنهای ادبی شعرتان را در معرض نقد قرار دهید.
در واقع رهبر انقلاب حتی با آن جلسه نیمه ماه مبارک رمضان و نحوه اداره آن جلسه، این تذکر را همیشه به جماعت شاعر داده‌اند که مسئله اصلاح، پرورش و تربیت ذائقه ادبی خودش یک مسئله بسیار مهم است. متأسفانه این یک واقعیت است که خیلی‌ها، حالا نمی‌گویم همه ولی خیلی از شاعرانی که در هیئت فعالیت می‌کنند، به خاطر بازخوردهای خوبی که می‌گیرند و به خاطر گستره مخاطبانی که دارند و به دلیل این‌که خیلی زود به مقصود می‌رسند به آن توجه نمی‌کنند. شاعر امشب شعر می‌گوید، فردا در یک جمع گسترده‌ای در حضور جمع کثیری از مخاطبان این شعر عرضه می‌شود، به‌خاطر این ویژگی‌ها بعضاً کم‌تجربه‌ترها و جوان‌تر‌های‌شان یک احساس استغنا پیدا می‌کنند. حالا شاید بین کسانی که یک مقدار باتجربه‌تر باشند این مسئله دیده نشود. این اتفاق باعث می‌شود این نگاه اشتباه حاکم شود که شاعر می‌گوید ما شعرمان را می‌گوییم، مداح هم که به راحتی آن را روی یک موسیقی و یک نغمه‌ای قرار می‌دهد و می‌خواند، مخاطبان هم خیلی استقبال کردند و خود را از نقد بی‌نیاز می‌دانند. در برخوردهای حضوری و برخوردهای چهره به چهره هم دیده‌ایم که متأسفانه بعضی‌های‌شان خیلی علاقه‌ای به شرکت در جلسات نقد ندارند و حتی تاب نقد را هم ندارند؛ یعنی حتی اگر در یک جمع خصوصی هم نقدی به آنها وارد شود، خیلی پذیرا نیستند.
* شعری که برای یک هیئت خوانده می‌شود هم به نقد احتیاج دارد؟
وحیدزاده: الآن درباره شعر صحبت می‌کنیم اما هر کسی در هر زمینه‌ای اگر بی‌توجه به نقد کار کند، به بازخوردها توجه نکند، سعی نکند خودش را ارتقا داده و اصلاح کند و از محک چند نگاه باتجربه‌تر و چند زاویه دید متفاوت‌تر کار خود را بررسی نکند، حتماً دچار آسیب و خدای نکرده در ادامه، فساد می‌شود. در واقع به لغزشگاه‌هایی می‌افتد که تبعاتش دامن همه جامعه را می‌گیرد و می‌بینیم که حتی تا سوژه رسانه‌های بیگانه و مغرض شدن هم پیش می‌رود و خلاصه دودش در چشم جامعه می‌رود.
موضوع نقد، موضوعی جدی است و نباید از آن غافل شد. مثلاً اگر این اشعار سبک که اخیراً خبرساز شدند در جمع‌های باتجربه‌تر و فنی‌تر پیش از این ارائه می‌شد، حتماً با پیشنهادات و انتقاداتی که به آن می‌شد، می‌توانست نگاه آن شاعر را تغییر داده و اصلاح کرده و از این شعر سطحی و غیرقابل دفاع دورش کند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی آنا، تاریخ انتشار: 11 شهریور 1398، کدخبر: 413347 ، www.ana.ir
برگزیده ها