شعار سال: امروزه که از یک سو، بحث مشارکت اجتماعی مردم در حوزه‌های گوناگون بسیار داغ و مورد توجه همگان است و از سوی دیگر، دائما نهادهای مختلف، خواستار لزوم توجه عموم مردم به حوزه‌های اجتماعی مرتبط با سیاست‌های کلی کشور هستند، آیا می‌توان این‌گونه اندیشید که پیش‌زمینه‌ها و بسترهای لازم جهت این خواست ملی از مردم وجود دارد؟ و آیا می‌توان فضایی را تصور کرد که عامه مردم بی‌دغدغه از بدیهیاتی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، به مشارکت راستین در امور مرتبط با سرنوشت خود بپردازند؟ امان‌الله قرایی مقدم، جامعه‌شناس،، به مشارکت اجتماعی در ایران و ملزومات آن می‌پردازد.

امروزه مشارکت اجتماعی با توجه به پیش‌زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی چگونه معنا پیدا می‌کند؟
معنای مشارکت اجتماعی را باید به مسئله همدلی و خودآگاهی فردی مربوط دانست. البته من میزان شرکت امروز مردم در رخدادهای اجتماعی و سیاسی را خیلی بالا نمی‌بینم، ولی خب به هر صورت، طی ارتباطاتی که مردم در جامعه امروز از خود نشان می‌دهند، می‌بینیم هنوز باورهایی وجود دارد که دال بر آن است که در آینده، دولت‌ها و نظام پارلمانی می‌توانند مشکلات جامعه و مردم را برطرف کنند و به اعتقاد من، جامعه، چه از نظر کسی که در انتخابات و دیگر رخدادهای اجتماعی شرکت می‌کند و چه از نظر کسی که شرکت نمی‌کند، که البته قول سقراط، هگل و اندیشمندان مکتب فرانکفورت همچون آدرنو و دیگران هم هست، دارد گونه‌ای خودآگاهی پیدا می‌کند و به قول دیود رایزمن، جامعه‌شناس آمریکایی، جامعه به نوعی به خودمختاری رسیده است، چون دارد حرکت می‌کند، فکر می‌کند، اندیشه می‌کند و از آگاهی‌های خودش در تصمیم‌سازی بهره می‌گیرد که مختار است آیا در رخدادهای اجتماعی شرکت کند و رای بدهد یا خیر.
به قول رایزمن، جامعه از حالت سنتی و دنباله‌رو بازگشته و در قالبی نوین قرار گرفته است. همانطور که می‌دانید رایزمن، جامعه را به سه قسمت سنتی، خودمختار و دنباله‌رو تقسیم می‌کند. من فکر می‌کنم بر اساس تئوری خودشناسی و توجه به آگاهی‌هایی که فرد پیدا کرده، همچنین بر اثر استفاده از وسایل مختلف، همچون رسانه‌ها، اینترنت، فضای مجازی، تحصیلات و غیره، جامعه دارد از آگاهی‌های خود متابعت می‌کند و با توجه به دانسته‌ها و ذهنیت خودش است که به پیش می‌رود. این نکته بسیار مهم و حائز اهمیت است که در جامعه‌شناسی، افراد به تدریج به خودآگاهی اجتماعی دست پیدا می‌کنند و از حالت دنباله‌رویی سنتی و کاریزماتیک خارج می‌شوند. در این قالب، جامعه دیگر از نظرات افراد خاص دنباله‌روی نمی‌کند و به آنچه رخ می‌دهد فکر می‌کند و به آن شک می‌کنند. به همین دلیل است که می‌بینید جامعه امروز ایران، چه کم چه زیاد، بسته به خودآگاهی‌هایی که پیدا کرده و از لحاظ جامعه‌شناسی هم بسیار مهم است، سوال می‌کند. امروز جامعه به سوال رسیده است، این خیلی مهم است، چون جامعه امروز ایران دارد نقد و انتقاد می‌کند.
این نقد و سوال‌کردن، چه از دیدگاه سقراطی، چه از دیدگاه هگل یا اندیشمندان مکتب فرانکفورت یا لوتر، حائز اهمیت بسیاری است. همانطور که می‌دانید اولین کسی که در انقلاب مذهبی سوال پرسید و اساس همه چیز را زیر سوال برد، لوتر بود. بعدها دکارت ظهور کرد و گفت من شک می‌کنم. به نظر من، جامعه امروز به حالتی رسیده که افراد از خودشان سوال می‌کنند، روی فکر خودشان تصمیم می‌گیرند و دیگر بر روی تبلیغات و پروپاگاندا خیلی حساب باز نمی‌کنند. بنابراین فکر می‌کنم این نوعی پیشرفت است که ما امروز در انتخابات کنونی و دیگر رخدادهای اجتماعی مشاهده می‌کنیم. افراد آگاه شده‌اند و رای خودشان را اندیشمندانه به صندوق‌های رای می‌اندازند. پس نقطه شروع این پیشرفت و ورود به قالبی نوین از مشارکت اجتماعی به نظر من این است که افراد به خودآگاهی اجتماعی و خودمختاری اجتماعی برسند و از قالب کهنه و سنتی کاریزماتیک فاصله بگیرند و روی چه‌ها و چراها فکر کنند. امروز کمتر کسی را می‌بینید که انتخابش بر اساس دنباله‌روی از دیگران باشد، چون جامعه بر خلاف گذشته، به خودمختاری دست پیدا کرده و من به روشنی می‌بینم که این حرکتی است که جامعه رو به پیشرفت و موفقیت در پیش گرفته است. امروز جامعه به جای آنکه منفعل باشد، فعال شده است و سوال و نقد می‌کند و بر اساس آن رای می‌دهد.

اما ظاهرا مردم با توجه به نبود زمینه‌های لازم، چندان مایل به این دست مشارکت‌ها در فضای فعلی نیستند.
جامعه در حال حرکت است. البته باید دقت داشته باشید که هر جامعه لایه‌های مختلف دارد. لازم است به لایه‌های مختلف جامعه نگاه کنید. اگر فقط به شهر تهران دقت کنید می‌بینید میزان مشارکت مردم در محلات شمال، مرکز و جنوب تهران بسیار با یکدیگر تفاوت دارد. همین طور شهرها و روستاها. به علاوه اینکه، جامعه هم از لحاظ تحصیلات، خودآگاهی، اندیشمندی و اندیشه‌ورزی متفاوت است. بر همین اساس هم رای‌ها نشان خواهند داد که اقشار مختلف با توجه به میزان تحصیلات و آگاهی‌هایش، میزان مشارکت متفاوتی هم خواهند داشت، اما همانطور که عرض کردم همه این فرایندها حاکی از قدرت سوال‌کنندگی و نقد کردن است. کسانی که سوال و نقد می‌کنند و آنهایی که راجع به مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی‌شان تردید دارند و دچار ابهام می‌شوند و حتی می‌بینند سوالات‌شان به جواب نرسیده یا کم‌جواب مانده، کمتر در این حوزه مشارکت می‌کنند.

البته این فرآیند نسبت مستقیمی هم با اعتماد عمومی دارد.

تردید نیست. به باور من و بسیاری از صاحب‌نظران، در جامعه امروز ایران بحران بی‌اعتمادی وجود دارد. همانطور که می‌دانید از نظر جامعه‌شناسان سرمایه اجتماعی مثل پوتنام، کلمن یا فوکویاما، دو نوع اعتماد در جامعه وجود دارد، اعتماد افقی که بین من و شما و مردم عادی است و اعتماد عمودی که بین مردم و مسئولین و برعکس وجود دارد. این بحران به دلیل ندانم‌کاری‌ها و کاستی‌ها و سوءاستفاده‌هاست که پدید آمده و در جامعه ایجاد شده است. بنابراین در خودمختاری و تصمیم به رای مردم موثر است. قطعا هرچه این بی‌اعتمادی که امروز متاسفانه زیاد است، افزایش یابد، میزان مشارکت مردم هم در انتخابات کمتر خواهد شد.

با توجه به زمینه‌های اجتماعی که اشاره کردید، سوال‌گری اجتماعی به نتیجه‌ای خواهد رسید؟
بله، مسلم است، خودآگاهی طبقاتی یعنی اینکه افراد جامعه بفهمند در چه شرایطی هستند و جلوی ظلم و ستم را بگیرند، آن وقت است که تغییرات آغاز می‌شود. به همه اندیشمندان اجتماعی که نگاه کنیم می‌بینیم همگی بر ذهن تاکید دارند، چرا که این ذهن است که سوال می‌کند، ذهن سوال‌کننده اصولا شکاک است، اصولا پاسخ می‌خواهد و چون پاسخ نمی‌بیند، دخالت نمی‌کند یا اقدامات او به شورش و خیزش منجر می‌شود. مردم ما در جامعه امروز، سوال‌کننده شده‌اند و می‌پرسند چرا این همه معضلات و مشکلات در جامعه وجود دارد یا چرا اختلاف طبقانی، عدم قانون‌مداری و نظایر آن آنقدر گسترده است. کسی که دنباله‌رو است و شک نمی‌کند یا کسی که سنتی است و هر چه همه بگویند قبول می‎کند، جلو نمی‌رود. به قول جان دیویدسون، جوان امروز می‌گوید که هیچ عمل و اندیشه‌ای حرمتش واجب نیست، اینک می‌‎توان از آن تخطی کرد. امروز هم جامعه ما دارد این کار را می‌کند. البته این سوال‌کردن و کیفیت آن هم به تحصیلات، محیط زندگی، گونه پرورش و افرادی که فرد با آنها ارتباط دارد مربوط می‌شود و این سوال است که حقایق را آشکار می‌کند.، چرا که سوال اندیشه می‌آورد.

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همدلی،تاریخ انتشار:3اسفند1398،کد خبر: 1143،www.hamdelidaily.ir