شعار سال: با وجود آنکه دولت‌ها در روز‌های پایانی با ارائه آمار‌های مختلف، خود را موفق و کارآمد جلوه می‌دهند، اما واقعیت با این آمار‌ها متفاوت است. در هر دوره نرخ تورم و آمار بیکاری بیشتر و رشد اقتصادی و درآمد سرانه کمتر شده و در نتیجه سفره ایرانیان کوچک‌تر می‌شود. دعوا‌های سیاسی هیچ گاه پایان نمی‌یابد. مشکل ترافیک و آلودگی هوا بیشتر می‌شود. مهاجرت، حاشیه نشینی، کولبری و سوخت بری و سایر آسیب‌های اجتماعی بیشتر می‌شود. خودرو‌های تولید داخل گران‌تر شده، اما کیفیت آن‌ها بهبود نمی‌یابد. مشکلات زیست محیطی بیشتر می‌شوند.

هرگاه فشار‌های خارجی کمتر است، دولت با استفاده از درآمد‌های نفتی آرامشی نسبی در کشور برقرار می‌کند، اما هر بار با اعمال تحریم‌ها شاهد بهم ریختگی بازار‌های داخلی، گران شدن دلار، احتکار و گران فروشی و بروز پدیده «سلاطین» هستیم. نتیجه همه این‌ها افت سطح کیفیت زندگی ایرانیان است، ولی چرا با وجود دولت‌های مختلف مشکلات ما کاهش نمی‌یابد؟ چرا از رسیدن به رشد اقتصادی صفر درصد خوشحال می‌شویم؟ چرا رقم فساد‌های مالی بیشتر و شبکه‌های فساد ریشه دارتر می‌شود؟

به نظر می‌رسد عوامل ثابتی از جمله عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، سیاست داخلی و خارجی در بروز مشکلات نقش دارند و هر دولتی با هر گرایش سیاسی در محاصره این عوامل قرار می‌گیرد به گونه‌ای که عملکردش هیچ تناسبی با وعده هایش ندارد.

در این فرصت به بررسی نقش سیاست داخلی در بروز ناکارآمدی دولت‌ها می‌پردازیم. سیاست داخلی شامل شیوه بازی عناصر سیاسی از جمله احزاب و گروه‌های سیاسی، نحوه رفتار و تعامل دولت و سایر نهاد‌ها و قوا نسبت به یکدیگر، میزان تاثیرگذاری گروه‌های ذی نفوذ بر تصمیم سازی ها، نوع نگاه جامعه نسبت به دولت و نحوه بیان مطالبات جامعه است که همه این عوامل بر کارکرد و کارآمدی دولت‌ها تاثیر مستقیمی می‌گذارد.

در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در گفتگو با اساتید دانشگاه، دبیر شورای عالی امنیت ملی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، فعالان سیاسی، داوطلبان انتخابات ریاست جمهوری و رئیس جهاد دانشگاهی این پرسش‌ها را مطرح کرده‌ایم تا به ریشه و عواملی برسیم که مشکلات کشور را ایجاد کرده‌اند.

مصاحبه شوندگان در زمینه سیاست داخلی به ۲۸ عامل از جمله بی‌ثباتی مدیریتی، بی‌ثباتی قوانین و مقررات، نوع تفکر پوپولیستی، موازی کاری، شعار‌ها و وعده‌های غیرقابل تحقق، زاویه روسای جمهور با حاکمیت، معقول نبودن نظام تشکیل دولت، فقدان پایگاه مردمی گسترده برای دولت ها، محدود شدن انتخابات، نظام اداری، فرافکنی دولت ها، نبود وفاق ملی برای پیشرفت، سیستم انتخاباتی، پاک کردن اقدامات دولت گذشته، وجود نگاه سیاسی در تصمیم‌گیری، ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی، ضعف در رویه ها، در نظر نگرفتن اولویت ها، مرکزگرا بودن نظام تصمیم سازی، فقدان بینش در تصمیم گیری مسئولان، پاسخگو نبودن دولت، اپوزیسیون بودن دولت‌ها، علمی ندانستن سیاست، دولت حداکثری، ضعف ساختاری و قانون گذاری، اولویت نگاه‌های محلی، رقابت‌های سیاسی و باز نبودن دست رئیس جمهور اشاره کرده اند.

در ادامه نظر مصاحبه شوندگان را مرور می‌کنیم:

علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی:

- در نظر نگرفتن اولویت‌ها: برنامه‌های توسعه ما «چیدن بهترین‌ها در یک بسته» است که مطابق توانمندی، ظرفیت‌ها و الزامات توسعه واقعی در کشور نیست. موضوع دیگر در نظر نگرفتن اولویت هاست؛ متاسفانه تاثیر رایزنی‌های سیاسی در تدوین برنامه‌های کشور قابل توجه است. این نقیصه مهم باعث می‌شود که منابع محدود کشور نیز بر اساس اولویت‌ها توزیع نشود.

- مرکزگرا بودن نظام تصمیم سازی: نظام برنامه ریزی در سازمان‌های تخصصی ما مرکز گرا است یعنی به میزان فاصله گرفتن از مرکز، بهره مندی از منابع کاهش می‌یابد و موجب بحران توزیع می‌شود.

محمدرضا تاجیک استاد دانشگاه:

- دولت حداکثری: دولتی کارآمد است که حداکثری نباشد و قانون را ابزار اعمال قدرت خود تبدیل نکند و رفتار قانونی، اخلاقی و انسانی داشته باشد و بتواند ارزش‌ها و امکانات را در جامعه مقتدرانه و عادلانه توزیع کند و اجازه دهد چرخش نخبگان صورت گیرد و از تمرکزگرایی فاصله بگیرد.

- علمی ندانستن سیاست: بسیاری دولتمردان ما سیاست را علمی و عقلی نمی‌دانند و به صورت کلیشه‌ای یاد گرفته‌اند که سیاست یعنی علم دولت و حکومت که این تعریف بسیار کلاسیک از علم سیاست است که در پشت آن انحلال مردم نهفته است و در نگاهش، جامعه به عنوان سوژه منقاد است، چون جامعه تبدیل می‌شود به یک عده‌ای که حکومت می‌کنند و علم سیاست در نزد آنهاست و عده‌ای که حکومت شده و تابع هستند.

- اپوزیسیون بودن دولت‌ها: دولت پوزیسیون است نه اپوزیسیون. مشکل دولت‌های ما این بوده است که در صورت اپوزیسیونی نقش‌آفرینی کرده‌اند یعنی خودشان تورم و تلاطم در بازار بورس و ارز و شکاف‌های مختلف ایجاد کرده‌اند، اما در نقش اپوزسیون ظاهر شده و همه چیز را به دست‌های نهان ارجاع می‌دهند.

حمیدرضا طیبی رئیس جهاد دانشگاهی:

- نبود وفاق ملی برای پیشرفت: برای ایجاد وفاق باید یکسری مسائل جدی را در کشور تعیین تکلیف کنیم که اگر این کار را انجام ندهیم اختلافاتی که در کشور با آن مواجه هستیم کماکان ادامه می‌یابد.

- سیستم انتخاباتی: یک اشکال سیستم انتخاباتی ما است که، چون احزاب نداریم برنامه هم شکل نمی‌گیرد، چون در حزب است که برنامه شکل می‌گیرد، مردم برنامه و عملکرد آن‌ها را نگاه می‌کنند و آن‌ها ضعف‌هایشان را در شکست‌ها جبران می‌کنند و تیم و کادر و نیرو ساخته می‌شود. احزاب ما صرفا در آستانه انتخابات چند کاندیدا معرفی می‌کنند و، چون فرصت کوتاهی دارند، کاری جز تخریب نمی‌توانند انجام دهند.

حسین دهقان وزیر پیشین دفاع:

- پاک کردن اقدامات دولت گذشته: یک دولت هشت سال کار می‌کند، اما زمانی که دولت بعدی سرکار می‌آید نخستین کاری که می‌کند پاک کردن اقدامات دولت گذشته است، گویی هیچ اقدام موثری پیش از او در کشور نیفتاده و او تنها منجی کشور است و به همین دلیل است که مشکلات هیچ گاه حل نمی‌شود.

علی مطهری نماینده ادوار مجلس شورای اسلامی:

- معقول نبودن نظام تشکیل دولت: اصلا نظامِ تشکیل دولت در کشور ما نظام معقولی نیست. ما احزاب قوی نداریم که اتاق فکر داشته باشند، برای اداره کشور کادر‌هایی آماده کنند و وقتی قدرت را به دست می‌گیرند هر پستی را به لایق‌ترین شخص واگذار کنند. دولتی روی کار می‌آید و افرادی که برای سمت‌های مختلف تعیین می‌کنند بر اساس روابط شخصی، گروهی و جناحی انتخاب می‌شوند؛ در واقع این روابط است که تعیین کننده است.

- باز نبودن دست رئیس جمهور: دست رییس جمهور هم کاملا باز نیست که هر کسی را که خودش خواست انتخاب کند بلکه نهاد‌هایی هستند که دخالت می‌کنند. این باعث می‌شود لزوما شایسته‌ترین افراد انتخاب نشوند و همین در پیشرفت کشور مانع ایجاد می‌کند.

- نهاد‌های موازی: نهاد‌ها موازی هستند که اختلال ایجاد می‌کنند و شاید علت اصلی ناکارآمدی همین است که رئیس جمهور اجازه دخالت به آن‌ها می‌دهد و خود به خود از قدرت و کارآمدی خودش کاسته می‌شود.

- رقابت‌های سیاسی: رقابت‌های سیاسی باعث شده فساد‌های مالی بزرگ‌نمایی شود. هر گروه سیاسی می‌خواهد رقیب را از میدان به در کند او را متهم به فساد مالی می‌کند؛ در واقع به شکلی شده که ممکن است عده‌ای فکر کنند بیشتر مسئولان کشور فساد مالی دارند، اما این طور نیست.

عباس آخوندی وزیر پیشین راه و شهرسازی:

- محدود شدن انتخابات: به تدریج در این ۴۰ سال فرآیند‌های انتخابات به گونه‌ای پیش رفته که موانع ورود آزاد چه برای انتخاب شونده و چه برای انتخاب کننده بیشتر می‌شود و این مستقیما روی کارآیی و کارآمدی دولت در جهت اثر خلق سرمایه سیاسی و خلق سرمایه اجتماعی برای توسعه ایران اثر می‌گذارد. انتخابات سال ۸۴ و بعد از آن را تقریبا با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده برای انتخاب شوندگان و نحوه گفت‌وگوی ملی می‌بینیم که به تدریج نهاد‌های مدنی تضعیف و برخی نهاد‌های درون قدرت با عنوان‌های ثانویه تقویت می‌شوند.

- موازی کاری: در ایران تقریبا پنج دولت داریم و وقتی کشوری پنج دولت داشته باشد کارآمدی و کارآیی در آن بی‌معنی است. آیا مجلس الان به وظیفه‌ی قانون‌گذاری‌اش عمل می‌کند؟ یا کاملا به عنوان دولت رقیب عمل می‌کند؟ هر روز مقرره‌ای می‌گذارد و می‌گوید اگر این کار را نکنی نقره داغت می‌کنم و امکان اینکه دولت بتواند در صحنه اجرا عمل کند را از او می‌گیرد.

عزت الله ضرغامی رئیس اسبق صداوسیما:

- دعوای سیاسی: ما بین جناح‌های سیاسی دعوا‌هایی داریم که همدیگر را نابود می‌کنند، اما آداپتور نداریم؛ کسانی که این جریانات را بهم وصل کنند. یکسری جریانات باید در کشور کار کنند، اما به هر دلیلی سایه هم را با تیر می‌زنند.

- ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی: یکی از مشکلات ما ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی است. خودشان هم قبول دارند. دستگاه نظارتی هم باید کارشناس باشد و شاخص و معیار نظارت را بداند، اما نه خودش می‌داند نه رئیسش. ضمن اینکه باید متر و معیار دستش باشد.

- ضعف در رویه‌ها: ما در اصول خیلی مشکل نداریم بلکه در رویه و روش مشکل داریم. همه جای دنیا یک خط قانون می‌نویسند و دو جلد کتاب رویه و روش می‌نویسند، ما ۱۰ جلد قانون عالی می‌نویسیم، اما برایش رویه و روش اجرایی درستی نداریم.

محمدرضا عارف رئیس بنیاد امید ایرانیان و رئیس فراکسیون امید مجلس دهم:

- بی ثباتی مدیریتی: در کشور‌هایی که ثبات مدیریت وجود دارد، مدیر می‌داند به خاطر یک اختلاف سلیقه تغییر نمی‌کند و شجاعت در تصمیم گیری پیدا می‌کند در کشور ما هر جا ثبات مدیریت وجود داشته است، شاهد کارآمدی هم بوده ایم.

- بی ثباتی قوانین و مقررات: گاهی مدیر عوض نمی‌شود بلکه قوانین و مقررات تغییر می‌کند و مردم نمی‌توانند بر اساس مقررات امروز اقدامی را شروع کنند. از سویی ما با «تورم قانون» مواجه هستیم و بیش از حد قانون داریم و این قوانین در مواردی یکدیگر را نقض می‌کنند.

- شعار‌ها و وعده‌های غیرقابل تحقق: معمولا در انتخابات وعده‌هایی داده می‌شود که قطعا عملیاتی نیست. نامزد‌ها انتخابات ریاست جمهوری یا مجلس شورای اسلامی یا نمی‌دانند و چنین شعار‌هایی می‌دهند که عموما ناشی از عدم اطلاع آن‌ها از منابع و درآمد‌ها است یا صرفا شعار می‌دهند و بنابراین عملکردشان با شعار و وعده‌ای که دادند خیلی فاصله دارد و نتیجه آن ناکارآمدی می‌شود.

- موازی کاری: هرجا احساس می‌کنیم کار پیش نمی‌رود، به جای ریشه یابی مشکل، تشکیلات موازی راه می‌اندازیم.

محمدرضا پورابراهیمی نماینده مجلس شورای اسلامی:

-وجود نگاه سیاسی در تصمیمی گیری: جنس رفتار در تصمیمات دولت با نگاه سیاسی گره می‌خورد. یعنی اگر در نگاه سیاسی و حزبی تصمیمی اتخاذ شود که مبنای علمی، تخصصی و حتی شرعی ندارد این حوزه تصمیم‌گیری اثر منفی بر عملکرد دولت می‌گذارد.

مرتضی نبوی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام:

- نظام حقوقی و مجموعه قوانین: برای اینکه قانون در کشوری حاکم باشد یعنی نرم افزار اداره حکومت کارا باشد، باید هم قوانین خوب، کارآمد و شفاف باشند و هم قوانین خوب اجرا شوند، اما حجم مجموعه قوانین ما نسبت به سایر کشور‌ها بسیار زیاد است و این قوانین ما را به یک نظام حقوقی شفاف و کارآمد نرسانده است.

- نظام اداری: نظام اداری ما همچنان یک نظام اداری ناکارآمد، پوسیده و توام با فساد و رشوه است. راه حل آن هم مشخص بوده و با بگیر و ببند مشکل حل نمی‌شود، بلکه با فناوری جدی IT، ICT و دولت جامع و یکپارچه الکترونیک می‌توان این مشکل را حل کرد.

- فرافکنی دولت‌ها: دولت‌ها وقتی سر کار می‌آیند تا چهار سال فرافکنی کرده و دولت قبلی را متهم می‌کنند و از سال پنجم به بعد می‌بینند، دیگر کارساز نیست که مشکلات را گردن دولت قبلی بیندازد و به تدریج جایگاهشان در نزد افکار عمومی افول می‌کند.

مصطفی هاشمی طبا فعال سیاسی اصلاح طلب:

-نوع تفکر پوپولیستی: مسئولان و از جمله دولت‌ها و به خصوص نامزد‌های انتخابات ریاست جمهوری نوعا در کلام مدینه فاضله را برای مردم ترسیم می‌کنند؛ در حالی که به صورت بسیار بدیهی قابلیت انجام آن وعده‌ها و کلمات ادا شده ممکن نیست و به همین دلیل برنامه‌های پنج ساله که مجلس شورای اسلامی تصویب می‌کند، هرگز عملی نمی‌شود.

جهانبخش محبی نیا ماینده ادوار مجلس شورای اسلامی:

- زاویه روسای جمهور با حاکمیت: بعد از انقلاب روسای جمهور بدون شک همه بعد از روی کار آمدن با جامعه و بخشی از حاکمیت زاویه پیدا کردند. این مسئله که شخص دوم مملکت کیست و آیا رئیس جمهور باید اجرای قانون اساسی را بر عهده داشته باشد از زمان بنی صدر مسئله بوده و الان هم مسئله است.

غلامرضا مصباحی مقدم نماینده ادوار مجلس و فعال سیاسی اصولگرا:

- فقدان پایگاه مردمی گسترده برای دولت‌ها: دولت‌هایی که روی کار می‌آیند برآمده از یک پایگاه مردمی گسترده و وسیع نیستند، چرا که متاسفانه ما فاقد احزاب قدر و گسترده‌تر در جامعه هستیم و این فقدان احزاب موجب می‌شود که برای دولت‌ها کادرسازی نشود و وقتی دولتی روی کار می‌آید برآمده از حزب نیست، پس کادر آماده در اختیار ندارد و حالت هاج و واج دارد.

- اولویت نگاه‌های محلی: نگاه‌ها به جای این‌که ملی باشد محلی است و به جای حل ریشه‌ای و اساسی مشکلات می‌خواهند مسائل را دم دستی و به صورت فوری حل کنند. این موجب می‌شود نه مجلس خیلی کارآمد باشد نه دولت.

- ضعف ساختاری و قانون‌گذاری: ما انباشتگی قوانین را داریم و جالب است هر مجلسی سر کار می‌آید بلافاصله برای قانون گذاری جدید دست به کار می‌شود، حال آنکه قانون گذاری نباید دستخوش تغییر و تحول شود. ما باید با ثبات قوانین روبه‌رو باشیم.

محمد هاشمی فعال سیاسی:

- موازی کاری: نهاد‌های متعددی داریم که با قوه مجریه موازی کاری می‌کنند و همین موازی کاری موجب شده است که دولت‌ها اقتدار لازم برای پیشبرد امور اجرایی کشور را نداشته باشند.

صادق خرازی دبیرکل حزب ندای ایرانیان:

- پاسخگو نبودن دولت: با دولتی شدن نفت و آمدن پول نفت به جیب دولت، دولت از پاسخگویی مستثنا شد. دولت پول نفت را داشت و با آن کشور را اداره می‌کرد و بنابراین پاسخگو نبود.

- فقدان بینش در تصمیم گیری مسئولان: اکثر دولتمردان ما فاقد vision و mission هستند و در بین روسای جمهور دوره‌های اخیر تنها کسی که بینش و افق داشت، مرحوم هاشمی بود. چرا اردوغان مهم‌ترین صدراعظم تاریخ ترکیه بعد عثمانی می‌شود؟ اردوغان سواد زیادی ندارد، اما افق و بینش دارد که شهر‌های ترکیه را آباد کرده است. حاکم دبی سواد زیادی ندارد، اما افق و بینش دارد که دبی در مقایسه با ابوظبی پیشرفت کرده است.

به هر حال انتخابات کمتر از یک ماه دیگر برگزار شده و دولت جدید از اواسط مرداد کار خود را آغاز می‌کند. امید است دولت جدید نگاهی آسیب شناسانه نسبت به عملکرد دولت‌های پیشین داشته و به درک درستی از عوامل ایجاد مشکلات کشور برسد تا بتواند با برنامه ریزی درست باری از دوش مردم بردارد و در پایان به خاطره خوبی برای مردم تبدیل شود نه اینکه به پایانی تلخ تبدیل شود.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از ایسنا، تاریخ انتشار: ۳ خرداد ۱۴۰۰، کد خبر: ۱۴۰۰۰۳۰۲۰۱۵۴۸، www.isna.ir