بر اساس برخی تحلیل ها ، در مورد ملت هايي كه قبلاً در آذربايجان زيسته‌اند مي‌توان به سومئرها، ايلامي ها، هوري‌ها، آراتتاها، كاسسي‌ها، قوتتي‌ها، لولوبي‌ها، اورارتوها، ايشغوزها (ايسكيت‌ها)، مانناها، گيلزان‌ها، كاسپي‌ها و ... اشاره كرد كه زبان تمامي آنها التصاقي و جزو خانوادة زبان هاي تركي بوده , از اين ميان سومئري ها، ايلامي ها و هوري‌ها اقوامي بودند كه اولين تمدن ها و مدنيّت ها را روي زمين بنا نهادند. برخی دیگر از تحلیل گران، این استنتاجات را رد کرده و اعتقاد به تاریخ محدود قوم ترک و زبان ترکی دارند.

آذربایجانی یکی از زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اغلب مناطق آذری‌نشین ایران از جمله آذربایجان است. این زبان در کنار ترکی استانبولی و گاگائوز در زیرشاخه غربی از گروه زبان‌های اوغوز قرار می‌گیرد. ترکی خراسانی و ترکمنی زیر شاخه شرقی و زبان قشقایی زیر شاخه جنوبی زبان‌های اوغوز را تشکیل می‌دهند.بر اساس برخی تقسیم بندی‌ها ، ترکی رایج در شمال غرب ایران به 8 لهجه تقسیم بندی شده است. که در ادامه متن به هشت مورد آنها اشاره می شود.