آشنایی با تاریخچه سازمان بازرسی، از دو منظر ریشه شناسی فرآیند تکامل و شناسایی گلوگاه های احتمالی و بسترهای آسیب پذیری این سازمان ، از اهمیت خاص برخوردار است. در متن زیر، تاریخچه تشکیلات بازرسی از دوره پهلوی اول تا جمهوری اسلامی (سازمان بازرسی)،مورد بررسی قرار گرفته است. ساختار سازمانی سازمان بازرسی در سطح مرکز و استان ها نیز برای آشنایی بیشتر شهروندان و پیگیری دقیق تر امور ارایه شده است. علاوه بر سازمان بازرسی، توضیحاتی کلی درباره شورای دستگاه های نظارتی کشور و نهادهای نظارتی در قوای سه گانه و خارج از قوای سه گانه ، مورد بحث قرار گرفته است. آنچه که در این بین بشدت جلب توجه می کند. عدم تناسب تشکیلات طراحی شده با سطح و حوزه و میزان فعالیت ها و همچنین ضعف ارتباط نهادهای نظارتی با دستگاه های حقوقی و قضایی است.

حکومت پهلوی از یک منظر دوره برتری و سیادت نظامیان و شکل‌گیری نهادها و ارگان‌های امنیتی و اطلاعاتی بود. سازمان بازرسی شاهنشاهی یکی از این مکانیسم‌ها به شمار می‌رفت که در اواخر دهه 1330هجری شمسی در نتیجه وضعیت بحرانی و تحولات بعد از کودتای 28 مرداد1332 تأسیس شد و تا زمان وقوع انقلاب اسلامی با یک وقفه چند ساله به ارائه گزارش‌ها و تهیه آمارهای دولتی در راستای ارزیابی نظام اداری مشغول بود. این سازمان از ابتدا تا انتها دو رئیس داشت که هر دو از نظامیان سرشناس و دیوانسالاران دوره پهلوی محسوب می‌شدند؛ یکی «سپهبد مرتضی قلی‌خان یزدان‌پناه» که در فاصله سال‌های 1337 تا 1347 و دیگری «سپهبد حسین فردوست» از 1351 تا 1357 ریاست بر سازمان بازرسی را بر عهده داشتند.