شعارسال: طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، شهرهای دوستدار سالمند شامل آن دسته از فضاهای شهری هستند که توزیع خدمات عمومی در آنها به‌گونه‌ایست که حداکثر تناسب را با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند دارد. برای این شهرها شاخصه‌هایی هم عنوان شده که عبارتند از: فضاهای باز شهری، ساختمان‌ها و مکان‌های عمومی، شاخص‌های حمل‌ونقل، ‌شاخص‌های ایمنی و سهولت تردد، شاخص‌های احترام اجتماعی، شاخص‌های مشارکت و روابط اجتماعی، شاخص‌های بهداشت و درمان و شاخص‌های فرهنگی و تفریحی. این مشخصات در برخی از کشورهای توسعه یافته محقق شده و از آن نیز فراتر رفته‌اند. اما همین تعریف و شاخصه‌ها را بگذارید کنار تعریف دیگری که طی پژوهشی دانشگاهی از تهران ارائه شده است. مجله انجمن جامعه‌شناختی، حدود 3سال قبل اعلام کرد «تهران برای مرد سالم میانسال طراحی شده است.» و باز دوباره توصیفی را که محمد علی نجفی، شهردار تهران مدتی قبل، از پایتخت ارائه داد، مرور کنید؛ «تهران شهری زمخت و مردانه است». کنار هم قرار دادن این تعاریف و توصیفات اعلام می‌کند تهران مناسب چند گروه از ساکنانش نیست؛ یکی از آنها سالمندان هستند که تعدادشان رو به افزایش است.

اینگونه نیست که در کلانشهر تهران برنامه‌ای برای سالمندان درنظر گرفته نشده باشد. کانون جهان‌دیدگان ازجمله مهم‌ترین برنامه‌هایی است که از حدود 9سال قبل تحت نظارت معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در محله‌های تهران شکل گرفت تا با همکاری برخی سازمان‌های مردم‌نهاد خدمات آموزشی، تفریحی و حمایتی به سالمندان ارائه کند. آنگونه که سمانه زمانی، مدیرکل سلامت شهرداری تهران می‌گوید، حدود 60هزار سالمند در 354کانون موجود در تهران عضو بوده و خدمات دریافت می‌کنند.

این کانون‌ها حتی با ارائه فعالیت‌های خود به سازمان بهداشت جهانی توانستند به‌عنوان یکی از 10پروژه برتر جهان انتخاب شوند.هرچند که یکی از نقاط ضعف چنین مراکزی، عدم‌آشنایی مخاطبان با آنهاست. براساس مقاله‌ای پژوهشی که اعظم آهنگر- ‌جامعه شناس و عضو مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی- آن را در چهارمین همایش ملی پژوهش اجتماعی فرهنگی در جامعه ایران که دی‌ماه گذشته دردانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد، ارائه داد، از مهم‌ترین نقاط ضعف سراهای محله عدم‌شناخت شهروندان از آنهاست، کانون سالمندان نیز یکی از بخش‌های سراهای محله محسوب می‌شود و لازم است تبلیغات بیشتری برای آن انجام شود. آهنگر در بخش دیگری از این پژوهش اعلام کرد تمامی کانون‌های سراهای محله مورد استقبال تمامی مناطق تهران قرار نگرفته و لازم است فعالیت‌های جدیدی برای آنها تعریف شود. این نکته نیز در خلال صحبت‌های مدیرکل سلامت شهرداری تهران نهفته است. به گفته زمانی، میزان مشارکت سالمندان در فعالیت‌های کانون، در مناطق برخوردار وضعیت بهتری نسبت به دیگر مناطق دارد.

حضور اجتماعی سالمند در شهر نامناسب

کنار هم قراردادن 4شاخص ابتدایی این سازمان در مورد شهر دوستدار سالمند را می‌توان در عبارت «مناسب‌سازی‌ شهر برای سالمندان» گنجاند. تقریبا همان مواردی که چند سالی است معاونت شهرسازی و معماری شهرداری پیگیری می‌کند اما باز هم اتفاق قابل توجهی رخ نداده است؛ مگر در مورد بعضی بوستان‌ها که در قالب بوستان دوستدار معلول که تغییرات و امکانات آنها متناسب با وضعیت سالمندی نیز هست. همین مسئله موجب شد به تازگی اعضای شورای شهر در بودجه سال 97به تخصیص اعتباری مشخص برای مناسب‌سازی‌ فضاهای ویژه سالمندان رأی دهند تا بودجه تعیین شده به درستی در محل خود هزینه شود. الهام فخاری- عضو شورای شهر تهران و رئیس کمیته اجتماعی این شورا- بر مهیا کردن فضای لازم برای فعالیت‌های اجتماعی و مدنی سالمندی تأکید می‌کند که با استفاده از تجربیات کاری و البته علایق‌شان می‌توانند نقش فعال و مؤثری در شهر ایفا کنند. فخاری می‌گوید: «در ساختارهای اجتماعی‌مان باشگاه‌های مشاوره‌ای و تسهیل‌گری اجتماعی و مدنی با حضور سالمندان، ‌تعریف نشده و تنها بعضی از این افراد با توجه به علاقه شخصی در حوزه سازمان‌های مردم‌نهاد همکاری می‌کنند درحالی‌که نهادی مانند شهرداری می‌تواند به خوبی این فضا را برای سالمندان و در قالب نوعی کسب و کار فراهم کند.

سالمند باید گذران روزش را خودش انتخاب کرده و فعالیتش تنها محدود به حضور در پارک یا نگهداری از نوه‌هایش نشود، ‌این کم لطفی به سالمندان است.» فخاری ضمن تأکید بر حضور اجتماعی و مدنی سالمندان به همان 4شاخص ابتدایی سازمان جهانی بهداشت هم اشاره کرده و عدم‌تحقق آن را مسئله‌ای مهم و قابل توجه در تهران می‌داند. به عقیده او، نمی‌توان انتظار داشت حضور اجتماعی سالمندان در شهری رخ دهد که شرایط برای بیرون آمدن آنها از خانه نامساعد است و البته تأکید می‌کند؛«ما در مورد کاستی‌ها صحبت می‌کنیم تا مشارکت اجتماعی را برای اصلاح شهر ایجاد کنیم، باید از اینها فرصت ساخت. باید همزمان هم مهیا‌سازی‌ محیط شهری را دنبال کنیم، هم الگوهای حضور اجتماعی سالمندان را جدی‌تر بگیریم و هم توجه دادن و حساس کردن مردم به اقشار مختلف جامعه را در دستور کار قرار دهیم».