جبر و اختیار در قرآن

برخی از نویسندگانی که شبهه تناقض در قرآن کریم را اشاعه می‌دهند به پاره‌ای از آیاتی همانند «یضل به کثیرا ویهدی به کثیرا» اشاره می‌کنند و معتقدند که هدایت وگمراهی در قرآن کریم به خداوند نسبت داده شده است.

شعار سال: چنانچه تاریخ گواه آن است و مفسرین در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند این عقیده جبر و نسبت دادن برخی گمراهی‌های مردم به خداوند از همان صدر اسلام و در زمان خلافت بنی‌امیه به جهت برخی اغراض سیاسی و شخصی روی برخی آیات تحمیل شد همانند آیات زیر:
«ختم‌الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوه ولهم عذاب عظیم»
«ذلک بانهم آمنوا ثم کفروا فطبع علی قلوبهم فهم لا یفقهون»
«واذا قرات القرآن جعلنا بینک وبین الذین لا یومنون بالاخره حجابا مستورا»
و....
چنانچه گفته شد جبریون با متمسک شدن به آیات فوق وآیات شبیه به آن به عقیده اضلال کردن مردم توسط خداوند عقیده جد داشتند اما برای توضیح این آیات اشاره به چند نکته ضروری به‌نظر می‌رسد:
اول اینکه: اصلی‌ترین و محوری‌ترین علت اختلاف و نزاع در آیات قرآن کریم به‌جهت این است که پیروان هر مذهب از پیش عقیده خاصی اتخاذ کرده و سپس برای از پیش بردن مرام و ترویج عقاید خودشان به قرآن متوسل شده‌اند و باعث اختلاف و نزاع شده است
دوم اینکه در قرآن کریم آیاتی هستند که بر اختیار دلالت می‌کنند از جمله:
«انا هدیناه السبیل اما شاکرا واما کفورا»
یا «ان احسنتم احسنتم لانفسکم وان اساتم فلها»
یا «من اهتدی فانما یهندی لنفسه ومن ضل فانما یضل علیها»
نظایر آیات مذکور در قرآن کریم بسیار است که همگی بر مختار بودن انسان دلالت دارد.
در این مسأله تردیدی نیست که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است واین زبان نیز مانند سایر زبان‌ها دارای مجاز، کنایه، استعاره و... است که وجود اینها در کلام فصاحت و بلاغت است.
با ملاحظه مقدمه فوق در تفسیر آیاتی که از آنها جبر استخراج می‌شود دچار اشکال نخواهیم شد زیرا در مقام معرفی کفار و در مورد بیان شدت کفر و عناد آنان تعبیری کامل‌تر و جامع‌تر از این نمی‌توان یافت که می‌فرماید:
در نتیجه انجام اعمال بد و کارشکنی‌های ایشان در برابر حقایق اسلام بر قلب‌های آنان مهر زده شد و حقایق را درک نکردند و به قبح و زشتی کارهای خود متوجه نشدند.
باید گفت قرآن کریم کتاب خدایی است و امکان ندارد که در آیاتش تضاد و تناقضی وجود داشته باشد همچنانکه خود قرآن کریم تصریح می‌کند که در این کتاب سخنان متضاد موجود نیست
«افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر‌الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا»
پس نتیجه اینکه این آیات همگی کنایه از سلب وتوفیق الهی از گروه کافران است و هرگز جبری در میان نیست ولی چون خداوند از کسانیکه آشکارا حقایق را انکار می‌کنند توفیق خود را سلب می‌کند و در نتیجه این سلب توفیق آنان در گمراهی می‌مانند از این جهت خداوند اضلال را به خود نسبت می‌دهد والا اگر خلاف این امر بود پس ارسال رسل و تنزیل کتب الهی برای چه بود؟