شعار سال: غذا برای رشد و نمو سالم ضروری است و نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی دارد؛ به‌ویژه در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌های مزمن مؤثر است. پیشگیری از بیماری مزمن نیاز به همگنی در انتخاب مواد غذایی مناسب و نگهداری طولانی‌مدت عادات غذایی سالم دارد. حفظ کیفیت رژیم غذایی نیازمند بازبینی منظم و سازگاری با عادات غذایی در پاسخ به این تغییرات است. «سواد تغذیه‌ای» یک اصطلاح برای توصیف فرآیند روزمره مرتبط با مرور سیستم غذا و استفاده از آن به‌منظور اطمینان از مصرف منظم غذا مطابق با توصیه‌های تغذیه‌ای است. سواد تغذیه‌ای یک اصطلاح در حال ظهور برای توصیف آنچه ما به‌عنوان یک جامعه در مورد غذا و نحوه استفاده از آن برای پاسخگویی به نیاز خود می‌شناسیم، است. سواد تغذیه‌ای نقطه تلاقی بین دو حوزه امنیت غذایی اجتماعی و مهارت‌های غذایی است و در هر حوزه با روش‌های پیچیده ارتباط برقرار می‌شود. این حوزه‌ها در تعامل با یکدیگر بر افزایش سلامتی و رفاه عمومی افراد تأثیر می‌گذارند.

بیماری‌های مزمن ازجمله سرطان CVD، بیماری‌های تنفسی مزمن و دیابت، علل اصلی مرگ‌ومیر و ناتوانی در جهان هستند (1). خطرات رژیم غذایی در حال حاضر به‌عنوان بزرگ‌ترین عامل مرگ‌ومیر در سرتاسر جهان شناخته‌شده است (2). افزایش فروشگاه‌های بزرگ خرده‌فروشی مواد غذایی و غذاهای فوری، همراه با صنعتی‌شدن سیستم غذای جهانی، عرضه مواد غذایی را از لحاظ فراهمی مواد غذایی، مفاهیم دسترسی، تخصیص و کیفیت غذا تغییر داده است (3). این تغییر مفاهیم برای کیفیت کلی رژیم غذایی با افزایش دسترسی به غذاهای ارزان‌قیمت، کم‌انرژی و مواد غذایی و نوشیدنی کم‌مغذی صدق می‌کند (4). به طرز یادشده، غذا برای رشد و نمو سالم ضروری است و نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی دارد؛ به‌ویژه در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌های مزمن مؤثر است (5). پیشگیری از بیماری مزمن نیاز به همگنی در انتخاب مواد غذایی مناسب و نگهداری طولانی‌مدت عادات غذایی سالم دارد. افزایش بی‌سابقه بیماری‌های مرتبط با رژیم غذایی مربوط به عادات خوردن غذای کم‌مغذی و کاهش درک و مهارت در مورد غذا و استفاده از آن است (6، 7 و 8). غذا و خوردن بخشی از زندگی روزمره هستند و ازاین‌رو، به تغییرات روزانه در محیط‌های فردی، خانوادگی، جامعه، ملی و جهانی پاسخ می‌دهند و با آن مواجه می‌شوند (9، 10 و 11). حفظ کیفیت رژیم غذایی نیازمند بازبینی منظم و سازگاری با عادات غذایی در پاسخ به این تغییرات است.

«سواد تغذیه‌ای» یک اصطلاح برای توصیف عملیات روزمره مرتبط با مرور سیستم غذا و استفاده از آن به‌منظور اطمینان از مصرف منظم غذا مطابق با توصیه‌های تغذیه‌ای است (12). امروزه، حفظ کیفیت رژیم غذایی اهمیت شایانی یافته است و دولت‌ها و نهادهای مسئول بین‌المللی نظیر فائو برنامه‌هایی را برای توسعه سواد غذایی جوامع طراحی و اجرا کرده‌اند از جمله؛ مرکز سواد غذایی استرالیا، کانادا، امریکا. ازآنجاکه در ایران این موضوع هنوز چندان شناخته‌شده نیست، در این نوشتار، سعی شده با تبیین مفهوم سواد غذایی زمینه برای طراحی چنین برنامه‌هایی در کشور فراهم گردد.

تعریف سواد تغذیه‌ای

سواد تغذیه‌ای ظرفیت یک فرد برای به‌دست‌آوردن، پردازش و درک اطلاعات اولیه در مورد غذا و توانایی استفاده از آن اطلاعات برای تصمیم‌گیری‌های بهداشتی مناسب است. این تعریف همچنین ظرفیت فرد برای به‌دست‌آوردن، تفسیر و درک اطلاعات و خدمات اساسی غذا و توانایی استفاده از آن برای افزایش سلامت هست. سواد تغذیه‌ای اصطلاحی در حال ظهور برای توصیف آنچه ما به‌عنوان یک جامعه در مورد غذا و نحوه استفاده از آن برای پاسخگویی به نیازهایمان است، توضیح می‌دهیم و به‌این‌ترتیب، قادر به انتخاب غذای سالم می‌شویم (13). در همین راستا، Cullen و همکاران (2012م) در یک تعریف جامع، سواد تغذیه‌ای را توانایی یک فرد برای درک غذا به‌نحوی‌که ارتباط مثبتی با آن برقرار ‌کند از جمله؛ مهارت‌ها و شیوه‌های غذایی در طول عمر به‌منظور حرکت و مشارکت در یک سیستم غذایی پیچیده می‌دانند.(14) این توانایی تصمیم‌گیری برای حمایت از دستیابی به ‌سلامت شخصی و یک سیستم غذایی پایدار با توجه به اجزای محیطی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است. این تعریف شامل کسب دانش در زمینه‌های زیر است:

آگاهی از تأثیر غذا در سلامت و رفاه شخصی؛

دانش سیستم غذایی از تولید تا دسترسی و تبدیل به ضایعات؛ و دانستن زمینه گسترده سیستم غذا ازجمله عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، محیطی و سیاسی (15).

بر اساس آنچه گفته شد در توافق با برخی صاحب‌نظران می‌توان استدلال کرد که سواد تغذیه‌ای ظرفیت افراد برای کسب، تفسیر و درک خدمات و اطلاعات تغذیه‌ای و غذایی پایه است. سواد تغذیه‌ای همچنین دربرگیرنده صلاحیت استفاده از اطلاعات و خدمات به شیوه‌ای است که سلامتی را تضمین و بهبود بخشد (16). همراستا، توانایی سازمان‌دهی تغذیه روزانه به شیوه‌ای لذت‌بخش، مسئولانه و آزادانه است (17).

چارچوب عملی: ادغام CFS و مهارت‌های غذایی

در حمایت از تعریف سواد تغذیه‌ای، گروه امنیت غذایی جهانی چارچوبی را برای سواد تغذیه‌ای (شکل 1) توسعه داد که در آن سواد تغذیه‌ای هنگامی حاصل می‌شود که امنیت غذایی اجتماعی و مهارت‌های غذایی درهم‌آمیخته شوند. سواد تغذیه‌ای نقطه تلاقی بین دو حوزه امنیت غذایی اجتماعی و مهارت‌های غذایی است و در هر حوزه با روش‌های پیچیده ارتباط برقرار می‌شود، درحالی‌که در تعامل با یکدیگر برای افزایش سلامتی و رفاه عمومی افراد تأثیر می‌گذارد. مهارت‌های فردی شامل دانش، دسترسی، ارزش‌ها، فرهنگ و باورهایی است که با عوامل اجتماعی امنیت غذایی از جمله؛ سیستم غذایی، برنامه‌ها، دسترسی، فراهمی و تخصیص ارتباط برقرار می‌کنند. این موضوع منجر به درک جامع از سیستم‌‌های غذا و مواد غذایی درون فرهنگ و جامعه می‌شود که همه این‌ها نشان می‌دهد که چگونه انتخاب غذا بر سلامت و تندرستی تأثیر دارد. که در آن امنیت غذای جامعه و مهارت‌های غذایی فردی درهم‌تنیده شده است.

چه هنگام سواد تغذیه‌ای اهمیت دارد؟

مسائلی در زندگی پیش می‌آید که باعث می‌شود درک و سواد تغذیه‌ای اهمیت پیدا کند. به طور مثال، بیماری که باید رژیم غذایی خاصی مصرف کند، باعث می‌شود مواد غذایی که از قبل مصرف می‌کرد، محدود یا حذف شود. برای نمونه، پناهندگی در کشوری دیگر که انسان را مجبور به تغییر نوع مصرف غذا می‌کند؛ مستقل زندگی کردن نیز باعث تغییر نوع مصرف غذا می‌شود. در نتیجه، نیاز به سواد تغذیه‌ای احساس می‌شود (9).

سواد تغذیه‌ای مانند یک منبع پایدار سبب می‌شود که کیفیت رژیم غذایی حفظ شود، درحالی‌که عوامل دیگر در حال تغییر هستند. تغییرات ممکن است در سطح فردی یا خانوادگی مانند ساختار خانواده، درآمد، سلامت یا تغییرات در سطح اجتماع مانند عرضه مواد غذایی، بازاریابی مواد غذایی، ساعت کاری و نقش زنان باشد. سواد تغذیه‌ای ممکن است عامل اصلی یا عامل محافظتی باشد که باعث فراهم‌آوردن دید کافی برای تغذیه سالم شود که افراد و جوامع از این طریق تغییر می‌کنند.

سواد تغذیه‌ای در بین جوانان، زنان باردار و والدین جوان که در معرض خطر ابتلا به بیماری به خاطر فقر سلامت هستند، اهمیت دوچندان دارد. برای کمک در این زمینه باید موارد زیر را یاد بگیریم:

تهیه غذا برای این گروه‌ها به چه صورت است؟ آن‌ها در مورد آن حسی دارند؟

چه نوع غذاهایی مناسب هستند؟ آن‌ها به‌راحتی آماده می‌شوند؟

چگونه مهارت‌های غذایی را یاد می‌گیرند؟ آن‌ها میل به یادگیری دارند؟

در تهیه غذا با چه چالش‌هایی روبرو می‌شوند؟ چه استراتژی‌هایی استفاده می‌کنند؟

چه نوع حمایتی می‌تواند به آن‌ها کمک کند؟

در محیط غذایی کنونی ما که در آن غذاهای فرآوری‌شده گران و اغلب ناسالم به‌راحتی در دسترس است، یادگیری سواد تغذیه‌ای مهارت زندگی است که توانایی انعطاف را افزایش می‌دهد. از طریق آموزش سواد تغذیه‌ای به جوانان و والدین جدید، فرصتی برای تأثیر بر نسل جدید برای ترویج غذای سالم داریم. این آموزش مجموعه‌ای از مهارت‌ها و ویژگی‌هایی است که به مردم کمک می‌کند تا روزانه غذاهای سالم، خوشمزه و مقرون‌به‌صرفه برای خود و خانواده‌هایشان تهیه کنند. همچنین، انعطاف‌پذیری را ایجاد می‌کند؛ زیرا شامل مهارت‌های مواد غذایی (فن‌ها، دانش و توانایی برنامه‌ریزی)، اعتمادبه‌نفس برای حل مشکل و توانایی دسترسی و به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات است (18).

توسعه و ترویج سواد تغذیه‌ای؛ راه‌کارها

رویکردها و روش‌های مختلفی برای توسعه و ترویج سواد تغذیه‌ای در سراسر دنیا به‌کار رفته و می‌رود که در همه آن‌ها واحدهای بهداشت عمومی نقش مهمی در ایجاد ظرفیت جامعه برای برنامه‌های سوادآموزی مواد غذایی و مشارکت داشته‌اند. برخی از استراتژی‌های این مرکز و نهادها در زمینه توسعه سواد تغذیه‌ای عبارتنداز:

ادغام سواد تغذیه‌ای در نظام برنامه‌ریزی درسی آموزش مدارس:

- کلاس درس

- فوق‌برنامه‌ها

- استفاده جامعه از مدارس برای برنامه‌های آشپزی. برای مثال،

آموزش معلمان و تسهیل‌کنندگان برای ترویج برنامه‌های سواد تغذیه‌ای

تشویق والدین/ معلمان برای آموزش کودکان به تهیه غذای سالم از سن نوجوانی

حمایت از بودجه کافی و امکانات مناسب برای آشپزخانه در تنظیم بودجه جامعه.

سیاست عمومی و سواد تغذیه‌ای

کراک بیان می‌کند سیاست‌های عمومی این است که مقامات دولتی و نمایندگان ملت در مجلس در مورد مشکلات عمومی تصمیم‌گیری کنند یا خیر. همچنین، تأکید می‌کند که سیاست عمومی فرایندی خطی نیست. از دیگر نکات مهمی که کراک بیان می‌کند این است که بیشتر محققان در زمینه سیاست غذایی و تغذیه وقت خود را صرف تفکر درباره این پرسش‌ها می‌کنند: مشکل غذا از چه چیزی نشات می‌گیرد؟ آیا مشکل چربی است؟ آیا شکر است؟ آیا نمک است؟ آیا ناامنی غذایی یا چاقی است؟ کراک خواستار توجه بیشتر به ایجاد تعامل و گفت‌وگو شد (19). او تأکید کرد که بسیاری از ذینفعان در سطوح مختلف با منافع مختلف در خصوص غذا و تغذیه و با سطوح مختلف قدرت باید تعامل داشته باشند (20). در پایان، کراک تأکید کرد سیاست‌های عمومی و بخش خصوصی بر غذا، تغذیه، بهداشت و سواد رسانه‌ای تأثیر می‌گذارد (شکل 2). وی گفت: بخش سیاست‌های عمومی مهم هستند، اما ما نیز باید به بخش خصوصی بگوییم: «شما می‌توانید با تلاش‌های داوطلبانه خود برای انجام بازاریابی محصولات غذایی و نوشیدنی‌هایی که از رژیم غذایی سالم حمایت می‌کنند، تلاش بسیار بیشتری انجام دهید.»

نتیجه

سیاست‌های تغذیه‌ای و برنامه‌های غذایی نشان داده‌ حمایت از افراد، خانواده‌ها، جوامع و ملت‌ها برای توسعه مهارت‌ها، دانش و رفتارهای غذایی می‌تواند در جلوگیری از افزایش بیماری‌های مرتبط با رژیم غذایی و بهبود رابطه ما با غذا و به‌طورکلی، سلامت و ایمنی غذا مؤثر باشد. این نوشتار آرای طیف وسیعی از متخصصین از بخش‌های مختلف علم غذا را انعکاس داده است. هم‌افزایی بین آرای ارائه‌شده سبب شکل‌گیری زبانی مشترک در توصیف سواد تغذیه‌ای شده است. مفهوم‌سازی گسترده سواد تغذیه‌ای شامل برنامه‌های ملی، اجتماعی/ سازمانی، خانوار و فردی است و در آن عوامل محیطی و رفتار فردی وابسته به یکدیگر هستند. این مفهوم‌سازی با درنظرگرفتن گستره‌ای از تلاش‌های سوادآموزی موجود در مورد مواد غذایی و نقش بالقوه آن‌ها در توانمندسازی ملل، جوامع، خانواده‌ها و افراد برای تعیین کیفیت رژیم غذایی مفید است.

منابع

1- Forouzanfar MH, Alexander L, Anderson HR et al. (2015) Global, regional, and national comparative risk assessment of 79 behavioural, environmental and occupational, and metabolic risks or clusters of risks in 188 countries, 1990– 2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet 386, 2287–2323.

2- Institute for Health Metrics and Evaluation (2010) GBD Profile: Canada. Global Burden of Diseases, Injuries, and Risk Factors Study 2010. Seattle, WA: Institute for Health Metrics and Evaluation; available at https://www.healthdata.org/sites/ default/files/files/country_profiles/GBD/ihme_gbd_country_ report_canada.pdf.

3- Health Canada (2013) Measuring the Food Environment in Canada. Ottawa, ON: Health Canada; available at http://www.foodsecuritynews.com/resource-documents/ MeasureFoodEnvironm_EN.pdf.

4- Vandevijvere S, Chow CC, Hall KD et al. (2015) Increased food energy supply as a major driver of the obesity epidemic: a global analysis. Bull World Health Organ 93, 446–456.

5- World Health Organisation (2004). Global strategy on diet, physical activity and health. Geneva: World Health Organisation.

6- Berry, W. (1990). What are people for? Retrieved 21.05.10.

7- International Union of Nutrition Sciences (2005). The Giessen declaration. Retrieved 22.09.10.

8- Lang, T., & Caraher, M. (2001). Is there a culinary skills transition? Data and debate from the UK about changes in cooking culture. Journal of the Home Economics Institute of Australia, 8(2), 2–14.

9- Bisogni, C. A., Jastran, M., Shen, L., & Devine, C. M. (2005). A biographical study of food choice capacity. Standards, circumstances, and food management skills. Journal of Nutrition Education and Behavior, 37(6), 284–291.

10- Poulain, J. P. (2002). The contemporary diet in France. ‘‘De-structuration’’ or from commensalism to ‘‘vagabond feeding’’. Appetite, 39(1), 43–55. http://dx.doi.org/ 10.1006/appe.2001.0461.

11- Devine, C. M. (2005). A life course perspective. Understanding food choices in time, social location, and history. Journal of Nutrition Education and Behavior, 37(3), 121–128. http://dx.doi.org/10.1016/S1499-4046(06)60266-2.

12- Cullen T, Hatch J, Martin W, Higgins JW, Sheppard R. (2015). Food Literacy: Definition and Framework for Action.

13- Frisch, A.-L., Camerini, L., Diviani, N., & Schulz, P. J. (2012). Defining and measuring health literacy. How can we profit from other literacy domains? Health Promotion International, 27(1), 117–126.

14- Vidgen HA, Gallegos D. Food literacy: time for a new term or just another buzzword? J Home Economics Institute of Australia. 2010;17(2):2–8.

15- Wharf Higgins J, Begoray D. Exploring the borderlands between media and health: Conceptualizing ‘critical media health literacy’. J Media Lit Educ. 2012;(4):136–48S.

16- Kolasa KM, Peery A, Harris, Shovelin K. Food literacy partners program: a strategy to increase community food literacy. Top Clin Nutr. 2001;16(4):1.

17- BEST Institut für berufsbezogene Weiterbildung und Personaltraining GmbH, 2004. The project consortium comprises 12 partners from 9 countries. http://www.best.at/en/international-projects/projects/finished-projects/food-literacy.

18- Nutbeam, D. (2008). The evolving concept of health literacy. Social Science and Medicine, 67(12), 2072–2078.

19- European Union Committee (2011). Innovation in EU agriculture. 19th Report of session 2010–12. .

20- Schubert, L. (2008). Household food strategies and the reframing of ways of understanding dietary practices. Ecology of Food and Nutrition, 47, 254–279.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی ، تاریخ انتشار 19خرداد 97، کدمطلب: 182201 ، www.npps.ir