شعارسال: هر ساله با نزدیک شدن به ایام نوروز، دوباره تُنگ‌های بلورین با ماهی گُلی‌های بازیگوش از همه جا سر در می‌آورند. از سوپرمارکت و گل‌فروشی گرفته تا بساط دستفروش‌های کنار خیابان. رهگذران و خریداران با شوق و ذوق حرکت ماهی‌ها را دنبال می‌کنند، غافل از این‌که این میهمان هفت‌سین ایرانی‌ها، یک گونه غریبه و غیربومی است و به محض ورود به طبیعت، در نقش مهاجم ظاهر می‌شود و عرصه را بر گونه‌های بومی تنگ کرده و در نهایت موجب کاهش جمعیت آن‌ها در محیط‌‌‌زیست می‌شود. از طرف دیگر، نگهداشتن آن‌ها در ظروف شیشه‌ای هفت‌سین، عمرشان را از 12 تا 20 سال به حدود دو ماه کاهش می‌دهد. شیشه‌های کوچک بلوری به ظاهر مأمنی دلباز برای انواع ماهی‌ هستند، اما در واقع زندانی پر از حسرت است به دنیای آزاد که راهی به آن ندارند.

این داستان تمام ماهی‌های قرمزی است که با نزدیک شدن به ایام نوروز مجبورند شکنجه حضور در زندان‌های شیشه‌ای را تحمل کنند تا شاید لبخندی هر چند کوتاه بر لبانی نقش ببندد. چند سالی است بازار ماهی‌های قرمز در روزهای نزدیک به عید نوروز داغ شده است و در کنار هر خیابان، تشت‌هایی پر از ماهی قرمز ریز و درشت دیده می‌شود که از کمبود اکسیژن در عذاب هستند و هر بار که سرشان را بالا می‌آورند تا با دهان باز نفس بکشند گویا از اطرافیان کمک می‌خواهند. عمر طبیعی این ماهیان قرمز کوچک بین 12 تا 20 سال است، ولی ما انسان‌ها با زیاده‌خواهی خود و با قرار دادن آن‌ها در تُنگ‌های بلورین تنگ این عمر را که حق مسلم این مخلوقات خداست به حداکثر دو ماه کاهش می‌دهیم. البته حدود چند سالی است که شیشه‌هایی وارد بازار شده که گیاهان آب‌دوست در آن‌ها کاشته می‌شود و یک ماهی کوچک قرمز که بیش‌ترشان از گونه «زبرا» و غیربومی هستند با توجه به حجم شیشه در آن رها شده است که بنا به اعتقاد کارشناسان، عمر ماهی‌های درون این شیشه‌های دربسته هم بسیار کوتاه است؛ زیرا اکسیژن لازم به آن‌ها نمی‌رسد. نشستن ماهی‌های قرمز بر هفت‌سین ما ایرانی‌ها که این سال‌ها به چالشی محیط‌‌‌زیستی تبدیل شده است، البته موافقان و مخالفان خود را دارد.

حسین عبیری‌گلپایگانی، فعال محیط‌‌‌زیست، در این‌باره گفت: در میان فعالان محیط‌‌‌زیست و انجمن‌های دوستدار حقوق حیوانات درباره قرار دادن ماهی قرمز بر سفره هفت‌سین دو نوع بحث مطرح است؛ برخی اعتقاد جدی دارند که جای ماهی قرمز سر سفره هفت‌سین نیست؛ زیرا این موجودات کوچک طول زندگی خود را در تنگ‌های بلوری اسیر هستند و در نهایت خیلی از آن‌ها مرگ غم‌انگیزی دارند، اما عده‌ای دیگر اعتقاد دارند که نگهداری ماهی قرمز و بعضی از حیوانات خانگی در منزل می‌تواند باعث دوستی و الفت میان کودکان و حیوانات شود. وی ادامه داد: اما در این میان عده‌ای از فعالان محیط‌‌‌زیست دلایلی را برای مخالفت خود با گذاشتن ماهی قرمز در سفره هفت‌سین بیان می‌کنند که از جنبه‌های مختلف تاریخی، بهداشتی، روانی، دینی و اقتصادی قابل بحث است. عبیری به بخش تاریخی این مسأله اشاره کرد و گفت: بعضی از فعالان اعتقاد دارند تا 100 سال پیش در عید نوروز، ماهی قرمز بر سر سفره هفت‌سین ایرانیان جایی نداشت و آنان از نقاشی سفره هفت‌سین کمال‌الملک به‌عنوان یک سند گویا نام می‌برند؛ زیرا در این اثر هنری بی‌بدیل از ماهی قرمز رنگ سر سفره هفت‌سین خبری نیست، آنان می‌گویند که حتی در دوره قاجار نیز مردم در سفره هفت‌سین از ماهی قرمز استفاده نمی‌کردند و این نشان می‌دهد که ماهی قرمز در چند دهه اخیر به هفت‌سین راه یافته است.

این فعال محیط‌‌‌زیست افزود: همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد فقط مردم کشور در عیدهای خود از ماهی قرمز استفاده و در پایان مراسم نیز این ماهی‌های کوچک را در آب‌های روان رها می‌کردند؛ اما از حدود 80 سال پیش استفاده از ماهی قرمز در جشن‌های نوروزی ایرانیان شایع شده است. وی درباره مسائل بهداشتی موضوع نیز توضیح داد: ممکن است برای تکثیر و پرورش ماهی‌های قرمز از آب‌های آلوده و غیربهداشتی استفاده شود که عامل انتقال بیماری‌های ویروسی، انگلی یا باکتریایی باشد، همچنین ممکن است در زمان جابه‌جایی برای عرضه به بازار، بدن ماهی‌ها زخمی شود که دست زدن به آن‌ها، انگل یا ویروس را منتقل کند.

عبیری به عواقب روانی نگهداری از ماهی‌های قرمز نیز اشاره‌ای داشت و گفت: کودکان به علت روحیه عاطفی و کنجکاو خود دوست دارند با موجودات اطرافشان، ارتباط برقرار کنند؛ ولی به‌دلایل مختلف مانند کم‌اطلاعی از نحوه نگهداری ماهی‌ها، عمرشان کوتاه می‌شود و از آن‌جا که کودکان مفهوم روشنی از مرگ ندارند، مرگ این موجودات آثار بد روحی و روانی بر کودکان به‌جای می‌گذارد و تا مدت‌ها در ذهن کودک باقی می‌ماند. وی گفت: از نظر دینی نیز جدا کردن ماهی از زیستگاهش و انتقال آن در شرایط نامناسب، نوعی حیوان آزاری است و دیگر این‌که به لحاظ اقتصادی هم با فرض این‌که حدود 10 میلیون خانوار ایرانی بخواهند، به‌طور میانگین، دو ماهی خریداری کنند، چندین میلیارد تومان هزینه خرید موجوداتی می‌شود که تا پایان تعطیلات نوروز هم دوام نمی‌آورند. وی با یادآوری نکات اساسی در خرید، نگهداری و رها‌سازی ماهی قرمز گفت: به‌علت این‌که این ماهی‌ها در آب‌های کلردار نگهداری می‌شوند یا حین جابه‌جایی به آن‌ها ضربه وارد می‌شود بیش‌تر آن‌ها سکته‌زده هستند؛ بنابراین به خانواده‌ها توصیه می‌شود هنگام خرید ماهی‌های قرمز از سالم بودن آن‌ها مطمئن شوند.

برنامه آزادسازی ماهی‌های سفره هفت‌سین

عبیری گفت: در سال‌های گذشته و از حدود 18 سال پیش با شروع و افزایش فعالیت‌های زیست محیطی توسط مردم کشورمان برای نخستین‌بار سازمان‌های مردم‌نهاد دوستدار محیط‌‌‌زیست و حیوانات، بحث آزادسازی ماهی‌های سفره هفت‌سین مطرح شد. وی افزود: لذا به همین مناسبت به‌صورت خودجوش، نخستین جمعه بعد از سیزده به‌در (روز طبیعت) را روز آزادسازی ماهی سفره هفت‌سین نام‌گذاری کردند و سازمان‌های مردم‌نهاد زیست محیطی طی یک فراخوان از همه مردم ایران خواستند که این ماهی‌ها را در دریاچه‌ها و پارک‌های نزدیک محل سکونت خود رها کنند.

مخالفت محیط‌‌‌زیست با رهاسازی ماهی‌های قرمز در طبیعت

مدیرکل دفتر حیات‌وحش و آبزیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌‌‌زیست هم در این‌باره گفت: رهاسازی ماهیان قرمز در رودخانه‌ها و به‌طور کلی طبیعت از نظر اصول زیست‌محیطی مشکل‌ساز است؛ از این رو سازمان محیط‌‌‌زیست با نگهداری و رهاسازی این موجودات در طبیعت مخالف است. مجید خرازیان‌مقدم افزود: تاکنون پیشنهادات زیادی دادیم که از ماهی قرمز استفاده نشود؛ اما گویی دیگر به‌صورت سنت سفره هفت‌سین درآمده است و اصرار داریم حتی در صورت خریداری، بعد از پایان ایام نوروز این ماهی‌ها در طبیعت رها نشوند. وی ادامه داد: چند سالی است که شهرداری‌ها پارک‌هایی را برای رهاسازی ماهی‌های قرمز در نظر می‌گیرند تا با رهاسازی آن‌ها در استخرهای این پارک‌ها هیچ ارتباطی با محیط‌های آبی طبیعی نداشته باشند، چون ورود آن‌ها به طبیعت واقعاً مشکل‌ساز است. مدیرکل دفتر حیات‌وحش و آبزیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌‌‌زیست گفت: سال گذشته پیشنهاد شده بود در هفت‌سین از ماکت ماهی قرمز استفاده شود تا علاوه‌بر صرفه‌جویی در مصرف آب، از دیگر معضلات زیست‌محیطی و بهداشتی هم جلوگیری شود.

تقویت گشت‌های محیط‌‌‌زیست در روزهای پایانی سال

همچنین رئیس اداره کل محیط‌‌‌زیست استان تهران در این‌باره گفت: مسئولیت امور جانوران وحشی برعهده سازمان حفاظت محیط‌‌‌زیست است؛ بنابراین نظارت بر هر گونه زنده‌گیری، نگهداری، نقل و انتقال گونه‌های حیات وحش و آبزیان آب‌های داخلی به‌جز پرورشی‌ها برعهده این سازمان است. کیومرث کلانتری افزود: چنانچه در سطح شهر و مناطق مختلف مشاهده شود که افرادی مبادرت به خرید و فروش و نقل و انتقال گونه‌های وحشی می‌کنند به دو دلیل حفظ تنوع زیستی و بهداشتی با آن‌ها برخورد خواهد شد. وی به ماهی قرمز به‌عنوان گونه‌ای غیربومی و مهاجم اشاره کرد و گفت: چند سالی است که با نزدیک شدن به ایام نوروز شاهد خرید و فروش حجم زیادی ماهی قرمز و در کنار آن‌ها سمندر لرستانی، مار آبی و لاک‌پشت هستیم. این کار از نظر قانونی جرم است و مجازات دارد و یگان حفاظت محیط‌‌‌زیست با افرادی که گونه‌های جانوری وحشی خرید و فروش کنند برخورد خواهد کرد. کلانتری تأکید کرد: گونه‌های حیات‌وحش باید حتماً در طبیعت و زیستگاه خود باشند و اگر در زیستگاه انسانی نگهداری شوند حتماً مشکلات بهداشتی به‌همراه خواهند داشت که توصیه می‌کنیم شهروندان اجازه دهند این گونه‌ها در طبیعت بمانند. وی توضیح داد: ماهی قرمز گونه‌ای از کپور ماهیان و گونه‌ای مهاجم و غیربومی برای کشور ماست که وارد زیستگاه‌های طبیعی ما شده است، این ماهی رشد و نمو سریعی دارد و گونه‌های بومی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین رهاسازی آن‌ها در زیستگاه‌های آبی طبیعی اکیداً ممنوع است و از شهروندان درخواست همکاری داریم تا بتوانیم زیستگاه‌های آبی همچون رودخانه‌ها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها و برکه‌ها را برای گونه‌های بومی که محل زادآوری آن‌هاست حفظ کنیم. رئیس اداره کل محیط‌‌‌زیست استان تهران گفت: با توجه به اهمیت موضوع، برای پایان سال گشت‌های ویژه هم در سطح شهر و هم در مناطق تحت حفاظت خواهیم داشت. وی با تأکید بر این‌که نباید تعادل اکولوژیکی طبیعت را به‌هم بزنیم، افزود: به‌عنوان مثال سمندر لرستانی یک گونه منحصر‌به‌فرد و در حال انقراض است که باید حتماً در زیستگاه خود زیست کند، در واقع یک گونه اندمیک است که فقط در کشور ما وجود دارد و جزو سرمایه‌های ملی است.

ماهی غیربومی؛ رقیب غذایی و تولید مثلی گونه‌های بومی

کارشناس آبزیان در سازمان حفاظت محیط‌‌‌زیست نیز از ورود گونه‌های غیر بومی آبزیان ازجمله انواع ماهی به کشور به‌عنوان یکی از مشکلات و چالش‌های محیط‌‌‌زیستی کشور یاد کرد. امید صدیقی افزود: ماهی حوض یا همان ماهی قرمز، همان ماهی «کاراس» و یک گونه غیربومی مهاجمی است که به بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب‌های ما وارد شده و خسارات زیادی به‌همراه داشته است. این ماهی در روزهای پایانی سال به‌وفور در بازار دیده می‌شود و جایگاه خاصی در هفت‌سین ایرانیان پیدا کرده است. وی خاطرنشان کرد: همچنین چند سالی است که شاهد ورود ظروف شیشه‌ای با انواع گل‌های آب‌دوست هستیم که انواع گونه ماهی ازجمله زبرا در آن‌ها نگهداری می‌شود؛ رهاسازی این گونه‌های غیربومی در طبیعت قطعاً می‌تواند تهدیدی برای محیط‌های طبیعی و گونه‌های بومی کشور باشد؛ چون بسیاری از آن‌ها به محیط‌های آبی راه پیدا می‌کنند و رقیب غذایی و تولید مثلی برای گونه‌های بومی می‌شوند.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار:6اسفند1397 ، کدخبر: 62880: www.sabzineh.org