شعار سال: چگونه برجام باعث نظارت و احاطه نهاد‌های غربی بر زنجیره تأمین اقلام صنایع کشور شد.

 پس از چندین دوره مذاکره، ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ (۳ آذر ۱۳۹۲)، توافق موقت ژنو بر سر برنامه هسته‌ای ایران بین ایران و کشور‌های ۱+۵ در ژنو سوییس امضا شد. همان‌طور که کشور‌ها روی یک توافق بلندمدت کار می‌کردند، این موضوع با متوقف شدن بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران در عوض کاهش تحریم‌های اقتصادی علیه ایران همراه بود. تنظیم و پیاده‌سازی توافق از ۲۰ ژانویه ۲۰۱۴ شروع شد. بیشترین تمرکز مذاکرات محدودیت‌ها روی تأسیسات هسته‌ای کلیدی ایران بود: رآکتور آب سنگین IR-۴۰ اراک و کارخانه تولید (که در دست ساخت بود، اما همان‌طور که ایران به عنوان بخشی از توافق موقت ژنو در نوامبر ۲۰۱۳ مبنی بر عدم سوخت‌گیری رآکتور موافقت کرد هرگز اجرایی نشد)، نیروگاه اتمی بوشهر، معدن اورانیوم گچین، مرکز هسته‌ای فردو، کارخانه تبدیل اورانیوم اصفهان، کارخانه غنی‌سازی اورانیوم نطنز و مجتمع توسعه و تحقیقات نظامی پارچین. این توافق پایانی بر ۱۲ سال مذاکرات ایران با قدرت‌های جهانی بر سر مسأله خطر تولید سلاح اتمی بود؛ مذاکراتی که با مسؤولیت حسن روحانی در مهر ۱۳۸۲ آغاز شد و در تیر ۱۳۹۴ با مسؤولیت محمدجواد ظریف و در دولت روحانی با توافق جامع به پایان رسید. نتیجه این قرارداد، اما نقض‌های مکرر از سوی آمریکا و در نهایت خروج این کشور از این قرارداد و بازگشت و گسترش تحریم‌های این کشور علیه مردم ایران بود. در عوض دولت دوازدهم تلاش کرد با سیاست گام به گام، آمریکا و متحدان اروپایی‌اش را به تعهدات‌شان پایبند کند که هیچ نتیجه‌ای نیز جز سخنرانی‌های بسیار در بر نداشت.

* اروپا فرآیند رسمی خروج از برجام را آغاز کرد

در چند روز گذشته ۳ کشور اروپایی طی بیانیه‌ای اعلام کرده‌اند سازوکار حل اختلاف در بند ۳۶ برجام را کلید زده‌اند تا از این طریق ایران را مجبور به بازگشت به تعهدات خود در برجام یا بازگشت قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت کنند. هرچند ۳ کشور اروپایی در بیانیه خود اعلام کردند این اقدام آن‌ها در واکنش به گام پنجم ایران بوده است، اما در واقع اروپایی‌ها به فرمان آمریکا این کار را کلید زدند.

دولت یکشنبه‌شب ۱۴ دی‌ماه طی بیانیه‌ای اعلام کرد پنجمین و آخرین گام عملیاتی در برجام را برداشته است، اما به همکاری‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه می‌دهد. در واقع دولت در حالی از آخرین گام عملیاتی در برجام سخن گفت که بازگشت به برجام و همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به عنوان ۲ نکته بسیار مهم در این بیانیه خودنمایی می‌کند.

در واقع با نگاه به استراتژی و راهبرد ایالات متحده و اروپایی‌ها در امضای برجام می‌توان نظارت مداوم، برنامه‌های راستی‌آزمایی سختگیرانه از طریق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و در نهایت تبدیل قدرت بازدارنده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران به یک برنامه کاریکاتوری اتمی در درازمدت را مهم‌ترین هدف این کشور‌ها دانست. اکنون با توجه به همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که شامل نظارت‌ها و راستی‌آزمایی‌ها سختگیرانه، مداوم و چندلایه می‌شود که شامل تعهدات ایران ذیل معاهده عدم اشاعه، پروتکل الحاقی و دیگر بند‌ها در راستای شفافیت بیشتر و طولانی‌مدت است، عملا غربی‌ها حتی از خروج رسمی ایران از برجام نیز نگرانی ندارند و این به معنای آن است که دولت با اعلام بیانیه گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای از یک‌سو عملا اروپایی‌ها را به سمت سلب مسؤولیت از خود و متهم کردن ایران به نقض تعهدات برجامی سوق داده و از سوی دیگر خود را در معرض شدیدترین رژیم راستی‌آزمایی هسته‌ای آژانس قرار داده است.

* بند‌هایی که ادامه برجام را بشدت مضر می‌کند

اما آنچه در این میان بسیار حائز اهمیت است، کانال خرید یگانه و دوگانه راهبردی هسته‌ای است. به عبارت دیگر یکی از موارد پروتکل الحاقی که در برجام اجرای داوطلبانه آن از سوی تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای پذیرفته شده، شفافیت در زنجیره تجاری اقلام هسته‌ای و مرتبط با هسته‌ای در صادرات و واردات است.

زمانی که برجام مورد پذیرش و تصویب مجلس شورای اسلامی قرار گرفت، در بند ۶ ضمیمه ۴ آن مقرر شد ایران طبق کانال خرید برجام عمل کند و واردات مربوط به اقلام یگانه راهبردی و دوگانه راهبردی هسته‌ای از طریق این کانال شکل بگیرد. برای راه‌اندازی و عملیاتی کردن کانال، یک کارگروه اجرایی متشکل از نمایندگان کشور‌های ۱+۵ شکل گرفت و این کارگروه طرز کار کانال خرید برجام را مشخص کرد.

کانال خرید برجام از تیرماه ۹۵ تا اردیبهشت ۹۷ فعال بود و بعد از خروج آمریکا در ۱۸ اردیبهشت‌ماه ۹۸ از آنجا که شرکت‌های آمریکایی و اروپایی از تحریم‌های آمریکا تبعیت کردند، عملا غیرفعال شد. البته کانال خرید برجام قبل از خروج آمریکا از برجام نیز کارایی چندانی نداشت. طبق نهمین گزارش وزارت امور خارجه به مجلس شورای اسلامی (گزارش مربوط به اجرای برجام) در رابطه با کانال خرید برجام آمده است: «نماینده ایران در کارگروه کانال خرید برجام از کند بودن روند بررسی و تصویب درخواست‌ها در کانال خرید ابراز نارضایتی نموده و بازدهی کانال خرید را کمتر از وظیفه‌ای که در برجام برای آن پیش‌بینی شده بود، ارزیابی کرده است».

علاوه بر این آمار‌ها نشان می‌دهد این کانال در تامین نیاز‌های صنعتی کشور ناموفق بوده است. طبق هفتمین گزارش ۶ ماهه کارگزار اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل به ریاست شورای امنیت سازمان ملل، از آغاز اجرا (تیرماه ۹۵) تا خرداد ۹۸، مجموعا ۴۴ درخواست خرید در این کانال ثبت شده است که از این ۴۴ درخواست، ۲۹ درخواست تایید شده است. آمار‌های گزارش‌های ۳ ماهه وزارت امور خارجه به مجلس شورای اسلامی نیز تقریبا اطلاعات گزارش کارگزار اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ تا فروردین ۹۷ را تایید می‌کند. آمار این گزارش‌ها از فروردین ۹۷ تا تیرماه سال ۹۸ نشان می‌دهد مجموعا ۳ درخواست ثبت شده در این مدت وجود دارد که این به معنای غیرفعال شدن کانال خرید برجام بعد از خروج آمریکاست. طبق گزارش‌های ۶ ماهه کارگزار اجرای قطعنامه ۲۲۳۱، بیشترین درخواست خرید‌ها تا تیرماه ۹۶ در عرصه خودروسازی بوده است، این آمار‌ها در مقایسه با هزاران خرید صنعتی سالانه که به طور معمول (قبل از اعمال تحریم‌های فلج‌کننده در سال ۸۹) انجام می‌شد، عملا پوچ و یک شوخی است.

* تنها خروج ایران از برجام، موازنه ایجاد می‌کند

با توجه به موارد ذکرشده در حاشیه مجمع گفت‌وگوی تهران، آقای عراقچی می‌گویند اکنون در تعهدات طرفین تعادل برقرار شده است که با نگاه عامیانه نیز براحتی می‌توان مشاهده کرد که اصلا اینگونه نیست. از منظر آمریکا و اروپا تعهدات ایران در رابطه با نظارت و راستی‌آزمایی آژانس بسیار مهم‌تر از تعهدات عملیاتی است. تمام تلاش‌ها و تمرکز تیم‌های مذاکره‌کننده آمریکا و اروپا، ایجاد ساختاری برای نظارت و کنترل برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران در راستای جلوگیری از شکل‌گیری بازدارندگی هسته‌ای برای کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران از خارج و از هم پاشیدگی اقتصاد ایران از داخل کشور بوده است؛ این در حالی است که دولت با پذیرش نظارت‌های آژانس و دستورالعمل‌های کنترل صادرات آن، مواضع آمریکا و اروپا را در جهت دستیابی به این هدف تقویت می‌کند. مضاف اینکه پذیرش نظارت‌های آژانس و دستورالعمل‌های رژیم‌های کنترل صادراتی به نوعی خودتحریمی است. حال سوال اینجاست که این خودتحریمی در ازای چه چیزی است؟

آقای عراقچی در کنار پاسخ به سؤال بالا باید در قبال سخنان خود که گفته بودند ضرر همکاری بیشتر از مقاومت است، نیز پاسخگو باشند. اکنون مردم این سؤال را از مسؤولان دارند که با وجود تمام این مسائل چرا دولت هنوز در برجام قرار دارد؟ تا کی قرار است از منافع ملی برای حفظ برجام استفاده شود؟ آیا وقت آن نرسیده است دولت نیز آبروی خود را با خدا معامله کند و بپذیرد راه مذاکره با کدخدا که از سر ضعف و ناکارآمدی مجموعه خود انتخاب کرده بود، راهی عبث و بیهوده بوده و از محضر ملت عذرخواهی کند؟
دکترای روابط بین‌الملل و پژوهشگر اقتصادی*

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه وطن امروز، تاریخ انتشار: 29 دی 1398، کدخبر: 215396 ، www.vatanemrooz.ir