شعار سال: انجمن علمی دانشجویی حقوق خانواده دانشگاه علامه طباطبائی با همکاری اداره امور زنان سازمان منطقه آزاد کیش نشست وبیناری را در روز ۳۰ خرداد ۱۴۰۰ با عنوان «آسیب‌های مرتبط با روابط زوجین در خانواده» برگزار کرد. در این نشست، دکتر محمدتقی دشتی، عضو هیأت علمی دانشگاه و رئیس مرکز پژوهشی مبنا و دکتر منصور فتحی، عضو هیأت علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی به ایراد سخنرانی پرداختند.

پیشنهاد تشکیل وزارت خانواده

در ابتدا دشتی با بیان اینکه نهاد خانواده دارای ۴ مرحله ۱- تشکیل خانواده ۲- تداوم آن ۳- تعلیم و تربیت ۴- تحکیم خانواده می‌باشد، گفت: «این ۴ بخش ضمن اینکه باید علت‌شناسی شوند، باید برای حل آن‌ها راهبرد و راهکار نیز ارائه شود. در پژوهش‌هایی که انجام شده، راهکار‌های زیادی ارائه گردید، ولی متاسفانه مسائل همچنان حل نشده باقی ماند. در گام بعدی به این نتیجه رسیدیم که در کشور ما نهاد متولی خانواده نداریم. یکی از راهکار‌هایی که به نظر رسید، نیاز به ایجاد «وزارت خانواده» در قوه مجریه بود، که اکنون پیگیر تشکیل آن هستیم.»

وی ادامه داد: «ما معتقدیم خانواده به عنوان بنیادی‌ترین نهاد جامعه نیاز به آسیب شناسی دارد، و بدون کارآمدی نهاد خانواده، نمی‌توانیم در رفع آسیب‌ها و هنجار‌های جامعه به خوبی عمل کنیم؛ لذا با این دغدغه طرح جامع خانواده را در چهار بُعد «تشکیل، تدوام، تحکیم و تعالی» مورد بررسی قرار داده‌ایم تا به مرحله پنجم، یعنی تأسیس نهاد متولی خانواده منجر گردد و امیدوارم تا پایان امسال طرح تشکیل وزارت خانواده در مجلس کلید بخورد.»

علل آسیب‌های خانواده

دشتی در ادامه در خصوص علل آسیب‌های خانواده گفت: «این آسیب‌ها علل مختلفی دارد که در سه لایه می‌توان آن‌ها را تقسیم بندی کرد. گروهی از آن به خود زوجین در درون خانواده باز می‌گردد که کانون آسیب هستند و گروه دیگر به ساختار‌های خانواده مرتبط است. از قبیل اختلال و تشتت در نهاد‌های متولی، ضعف در آن‌ها و اختلال در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، فقر و بیکاری و .. و گروه سوم نیز لایه گفتمانی است که تغییر هنجار‌ها و ارزش‌ها را در بر می‌گیرد.»

وی با بیان اینکه برای حل هر مسئله‌ای ابتدا باید کانون آسیب به درستی شناخته شود تا بتوان راهکار درست ارائه داد، گفت: «راهکار‌ها باید روان شناختی، حقوقی، قضایی و یا حمایتی باشند.»

این استاد دانشگاه اظهار کرد: «در کانون خانواده به سه دلیل عمده، آسیب رخ می‌دهد که عبارتند از: ۱- نادانی و نا آگاهی ۲- ناتوانی و درماندگی ۳- نافرمانی.»

وی ادامه داد: «در حوزه ناآگاهی، یک سری ضعف مهارت‌های زندگی را داریم. زوجین اغلب در حوزه‌های مختلف زندگی آگاهی‌های کمی دارند. به همین سبب به نظر می‌رسد راهکار مناسب آموزش و مهارت افزایی است و نهاد آموزش در این زمینه می‌تواند کمک به سزایی به حل مشکلات نماید.»

وی افزود: «بخش درماندگی نشان می‌دهد که زوجین دچار عدم توان شده و نیاز به نهاد‌های حمایتی و درمانی دارند و بخش نافرمانی در لایه سوم نیز که با نافرمانی زوجین روبرو هستیم نیاز به قوانین کارآمد و برخورد‌های قضایی است.»

دشتی گفت: «در مورد بخش اول لازم به توضیح است که متاسفانه زوجین هنگام ازدواج از کمترین مهارت برخوردارند. نه در مدارس و نه در دانشگاه و نه در خانواده، آموزش لازم صورت نمی‌گیرد. زوجین آگاهی از هدف زندگی، انتظارات همسر و ... را ندارند. آن‌ها حتی گا‌ها تعریف خوشبختی و تفاوت آن با لذت را نمی‌دانند. بدین سبب لازم است نهاد آموزش در این زمینه فعالانه ورود کند.»

وی ادامه داد: «اغلب جوانان، دارای ضعف در مهارت همسر گزینی، مسئله هم کفو بودن، شیوه انتخاب همسر، نحوه آشنایی، تناسب شخصیت‌ها و خانواده‌ها هستند. برخی حتی نمی‌دانند در هنگام انتخاب همسر چکار باید کرد.»

این استاد دانشگاه افزود: «مسئله بعدی ضعف مهارت گفتگو است. این امر بسیار مهم است، زیرا گفتگو دارای اسلوبی است که اگر رعایت نشود، منجر به مشاجره و اختلاف خواهد شد.»

وی اظهار کرد: «متاسفانه اغلب خانواده‌ها مهارت حل مسئله را ندارند. مدیریت عوامل بیرونی موثر بر خانواده، کنترل بحران‌ها و صبر و تاب‌آوری همگی نیاز به مهارت دارند که متاسفانه در هیچ جا آموخته نمی‌شوند.»

۶۰ درصد اختلافات ریشه در نحوه روابط زناشویی دارد
وی افزود: «ضعف بعدی، ضعف در مهارت‌های روابط زناشویی است. اینکه ارتباطات و فضای مجازی را چگونه مدیریت کنیم بسیار حائز اهمیت است. برخی پژوهشگران معتقدند که نزدیک به ۶۰ درصد اختلافات ریشه در نحوه روابط زناشویی دارد. همچنین مهارت‌های دیگری از قبیل مدیریت مالی خانواده، مهارت فرزندپروری و نحوه مادری بسیار اهمیت دارند.»

دشتی گفت: «ما در «طرح جامع خانواده» در پی آنیم که مادری به عنوان یک شغل محسوب شود و به مادران حقوقی تعلق گیرد و بر این عقیده‌ایم که حق عائله‌مندی باید به خود مادران پرداخت گردد.»

وی ادامه داد: «ضعف بعدی، عدم آگاهی افراد از حقوق و وظایف متقابل شان در نهاد خانواده است. البته در خانواده، حقوق کف قضیه است و آنچه مهم است رعایت اصول اخلاقی می‌باشد. ولی هنگام اختلاف باید طرفین از حقوق و وظایف خود آگاهی داشته باشند. بدین ترتیب افراد کمتر به قوه قضائیه مراجعه خواهند کرد. مهارت ابراز عشق و عاطفه نیز از مهارت‌هایی است که باید مدیریت شود.»

وی افزود: «بحث دوم، مبحث ناتوانی است. بدین معنا که گاه زوج‌ها می‌خواهند مشکلاتشان را حل کنند، ولی نمی‌توانند. بعضی از مشکلات نوعی اختلالات روحی و روانی هستند که با نصیحت و راهنمایی حل نمی‌شوند؛ بلکه نیاز به درمان دارند. اینجاست که وجود مراکز مشاوره خانواده می‌تواند موثر باشد. متاسفانه در ابتدای زندگی و قبل از ازدواج مشکلات روانی افراد سنجیده نمی‌شود، که این امر در خلال زندگی خود را نشان داده و موجبات اختلاف می‌شود که می‌تواند منجر به جدایی گردد.»

دشتی در این رابطه گفت: «به نظر می‌رسد تست تشخیص وضعیت روانی افراد، به عنوان یک راهکار برای حل این معضل مفید باشد. بدین ترتیب اختلالات شخصیتی، اسکیزوفرنی، تفاوت روحیات و ... مشخص می‌گردد و افراد در صدد درمان آن بر می‌آیند. بحث اعتیاد و اختلالات جنسی، سرد مزاجی و گرم مزاجی نیز از همین مقولات است که باید توسط نهاد‌های حمایتی درمان شوند. در خصوص فقر و بیکاری نیز نهاد‌های حمایتی باید در نجات خانواده‌ها از این معضل تلاش بیشتری نمایند.»

دشتی در توضیح آخرین لایه که بحث نافرمانی است، گفت: «باید این امر در نظر گرفته شود که بعضی از زوجین، چه مرد و چه زن، ناشزه و نافرمان هستند. در این قضیه مسئله بی‌وفایی و خیانت مطرح است، که اگر از حد بگذرد، نیاز به کار قضایی می‌باشد. به طور مثال عدم مسئولیت‌پذیری، عدم دادن نفقه توسط شوهر، عمل نکردن به وظیفه همسری، ترک منزل و خشونت و بدرفتاری و... نیاز به کار قضایی دارند.»

وی در پایان اظهار کرد: «بسیاری از آسیب‌های خانواده راه‌های پیشگیری ساده‌ای دارند، ولی متاسفانه با نا‌آگاهی یا کم توجهی افراد در حل این مشکلات، اختلافات عدیده‌ای در خانواده ایجاد می‌شود که می‌تواند منجر به آسیب‌های دیگر از قبیل جدایی و طلاق گردد.»

چالش‌های زوجین در روابط زناشویی

در بخش دوم نشست، دکتر منصور فتحی درباره چالش‌های زوجین در روابط زناشویی و راهکار‌های آن صحبت نمود.

وی اظهار کرد: «خانواده در چند دهه اخیر تحت تاثیر عوامل مختلف دچار تحول شده است. به طور مثال خانواده‌ها از حالت گسترده به خانواده هسته‌ای تبدیل شده‌اند، سبک‌های جدیدی از خانواده به وجود آمده، هم خانگی افزایش یافته، سن ازدواج بالا و تمایل به ازدواج کاهش یافته است، همینطور میزان طلاق افزایش یافته، در الگوی همسرگزینی تغییراتی ایجاد شده، بحث اشتغال زنان مطرح است و. بنابراین، هم در کارکرد خانواده و هم در نقش‌های اعضاء در خانواده و انتظارات افراد از یکدیگر تغییراتی بوجود آمده است. همگی این عوامل باعث شده روابط زناشویی دچار چالش‌هایی شوند.»

فتحی با بیان اینکه بحث نارضایتی زناشویی، استفاده افراطی از فضای مجازی، درگیری بخشی از زوجین در روابط فرازناشویی، مشکلات معیشتی و ... همه مطرح هستند، گفت: «در بحث چالش‌های زوجین، هم نقش ساختار‌های کلان باید در نظر گرفته شود و هم نقش عوامل خرد در سطح فردی.»

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در روابط زناشویی، نارضایتی عاطفی و جنسی و تاثیراتی که از فضای مجازی می‌گیرد بسیار حائز اهمیت است، گفت: «در مبحث چالش‌های اساسی، یکی از چالش‌های مهم در روابط زناشویی نارضایتی جنسی است. دیگر عامل مخرب در درون خانواده، عدم داشتن مهارت گفتگو است.»

وی ادامه داد: «رفتار‌های مخرب شامل انتقاد، عیب‌جویی، سرزنش، نق زدن، باج دادن، تنبیه و کنترل می‌باشند. مثلا فرد با علم بر اینکه طرف مقابلش دارای مشکل است ازدواج می‌کند، با این تفکر که من او را تغییر می‌دهم و این مشکل را درست می‌کنم. در واقع در این حالت بیشتر انرژی زوجین صرف کنترل و تعییر رفتار همسرانشان می‌گردد که بیشتر مواقع نیز با شکست روبرو می‌شود.»

وی افزود: «دوره پاندمی کرونا، قرنطینه اجباری و عواقب ناشی از آن نشان داد که خانواده‌ها دارای مهارت‌های زندگی نیستند و روابط آن‌ها اکثرا متشنج است. این امر مشکل جدی است که افراد باید قبل از ازدواج این مهارت‌ها را آموزش ببینند. مثلا وقتی سن ازدواج را ۱۳ سال برای دختران و ۱۵ سال برای پسران در نظر می‌گیریم، باید به این پرسش پاسخ دهیم، که آیا این کودکان در این سنین آمادگی ازدواج و مسئولیت‌پذیری را دارند؟ طبق آمار اکثر این افراد بعد از ازدواج دچار مشکل می‌شوند.»

علل گرایش به روابط فرازناشویی
فتحی گفت: «در پژوهشی که در زمینه چالش‌های زوجین انجام شده، نتایج نشان داده که نارضایتی عاطفی یکی از مشکلات جدی زوجین است. دلایلی که زنان برای گرایش به روابط فرازناشویی بیان کرده‌اند، نارضایتی عاطفی و دلایلی که مردان برای این گرایش عنوان کرده‌اند، نارضایتی جنسی بود.»

وی با بیان اینکه نارضایتی جنسی به دلیل تابو بودن در جامعه پنهان می‌ماند، اظهار کرد: «افراد به دلیل عدم آگاهی از نیاز‌های طرف مقابل خود دچار چالش می‌شوند. بخش عمده دلزدگی‌ها ناشی از نارضایتی جنسی است که می‌توان با آموزش آن را برطرف کرد. عوامل متعددی بر روی ضعف جنسی تاثیر می‌گذارند از قبیل اختلالات جسمی و روحی، چند نوبتی کار کردن، حتی فضای فیزیکی محیط زندگی، همگی می‌توانند مانع داشتن یک رابطه سالم زناشویی شوند. اکثر مراجعانی که مشکل عاطفی داشتند، گفته‌اند برای مدتی رابطه زناشویی نداشته‌اند.»

وی افزود: «گاهی مسائل دیگری عامل اختلافات زناشویی عنوان می‌شود، در حالیکه وقتی ریشه‌یابی می‌کنیم، درمی‌یابیم مشکل به نارضایتی جنسی باز می‌گردد. متاسفانه اغلب آقایان تمایلی به مراجعه به پزشک و درمان این مشکل ندارند.»

تاثیر فضای مجازی بر روابط زوجین

فتحی در ارتباط با تاثیر فضای مجازی بر روابط زوجین بیان کرد: «شرایط پاندمی کرونا باعث شده که استفاده از فضای مجازی افزایش یابد. نحوه برخورد با فضای مجازی چالش‌های جدیدی در حوزه خانواده بوجود آورده است. استفاده افراطی از فضای مجازی، کانال‌های ماهواره‌ای، کانال‌های پورنوگرافی، دیدن سریال‌هایی با فرهنگ مخرب خانواده، کاهش ارتباطات درون خانوادگی، و ... مشکلات عدیده‌ای در حریم خانواده‌ها ایجاد نموده که باعث ضعف روابط زناشویی شده‌اند.»

وی ادامه داد: «البته ارتباط بین استفاده افراطی از شبکه‌های مجازی و ضعف روابط زناشویی یک ارتباط حلقوی و رفت و برگشتی است و هر کدام موجب بروز دیگری می‌گردد. فیلم‌های پورنو، سریال‌های ناهماهنگ با فرهنگ ایرانی و ... انتظارات و توقعات جنسی همسران از یکدیگر را بالا می‌برد. افراد انتظارات فانتزی از همسرشان پیدا می‌کنند که در فضای حقیقی وجود ندارد. این تغییر در نگرش افراد، جذابیت همسر را کاهش می‌دهد. در واقع این انتظارات غیر واقع‌بینانه منجر به نارضایتی‌های جنسی و عاطفی می‌شوند.»

همه چیز از یک چت ساده شروع می‌شود

این استاد دانشگاه افزود: «برخی فکر می‌کنند فضای مجازی حریمی ندارد، از این رو وارد هر رابطه‌ای می‌شوند، آن‌ها باید بدانند همه چیز از یک چت ساده شروع می‌شود و همین امر ممکن است آن‌ها را در ادامه به روابط فرازناشویی سوق دهد. برای برطرف کردن این مشکل نیاز است در فضای مجازی نظارت دقیق حاکم شود و آگاهی افراد در این زمینه بالا رود. البته ما مخالف فضای مجازی نیستیم و خودمان نیز از آن بهره می‌بریم، ولی باید توجه داشت که استفاده نادرست از آن مخرب است.»

آسیب‌های تجربه جنسی پیش از ازدواج

فتحی در پاسخ به این سئوال که تجربه جنسی جوانان پیش از ازدواج چه آسیب‌هایی را در پی دارد؟، گفت: کسانی که تجربه رابطه جنسی پیش از ازدواج را دارند، دچار اختلالاتی در روابط زناشویی خود می‌شوند و آن رابطه بر زندگی فعلی آن‌ها نیز تاثیرگذار است. حتی دیده شده برخی به همان افراد دوباره رجوع کرده و رابطه برقرار می‌کنند.»

وی ادامه داد: «وقتی می‌گوییم ازدواج باید آگاهانه باشد، بدین معناست که افراد باید بدانند رابطه جنسی پیش از ازدواج اثرات مخربی، هم بر نوع رابطه با همسر و هم بر اعتماد متقابل آن‌ها نسبت به هم می‌گذارد.»

نقش اشتغال زنان در روابط زناشویی

فتحی در بحث اشتعال زنان گفت: «در گذشته تامین معیشت زندگی بر عهده مردان بود، به همین دلیل مردان نیز مدیریت خانواده را بر عهده داشتند؛ ولی امروزه که اغلب زنان نیز شاغلند و در تامین هزینه‌های زندگی شراکت دارند، برای توازن در مدیریت خانواده باید در قوانین و فرهنگ تغییراتی بوجود آید، مثلا هر چه خریداری می‌شود تعلق به هر دو داشته باشد و مردان نیز در انجام کار‌های منزل مشارکت داشته باشند. اینکه در قانون گفته شده رئیس خانه مرد است، چالش‌هایی را ایجاد می‌کند. برای رفع این چالش و ایجاد تعادل و تفاهم در خانواده باید به دنبال راهکار‌هایی مناسب بود.»

وی ادامه داد: «امروزه شرایط حکمرانی تغییر کرده، حقوق در کف قرار دارد و فقط در هنگام اختلاف مورد استفاده قرار می‌گیرد. ما در کنار مسائل قانونی، اصل معاضدت را داریم. باید سطح رعایت اخلاق در خانواده، ارتقاء یابد تا از بروز اختلافات جلوگیری شود. با در نظر گرفتن اینکه، گفته می‌شود قانون همیشه باید یک قدم از فرهنگ جلوتر باشد تا فرهنگ را ارتقاء دهد، برای برطرف کردن دغدغه‌های زنان، نیاز است در این حوزه بازنگری‌هایی صورت گیرد.»

وی افزود: «چند سالی است که قوه قضاییه در طلاق‌های توافقی ورود کرده و این زوج‌ها را به مشاوره‌های خانوادگی ارجاع می‌دهد. البته این امر اتفاق خوبی است، ولی اگر این مشاوره‌ها در ابتدای زندگی و قبل از ازدواج هم صورت بگیرد می‌تواند از بروز چالش‌های بعدی در خانواده جلوگیری کند. در سال‌های اخیر می‌بینیم که به دلایل مختلف خانواده‌ها تحت فشارند، دوره کرونا هم مزید بر علت شده و این چالش‌ها را افزایش داده، به همین دلیل نیاز است نهاد‌هایی تشکیل شوند تا از فشار بر خانواده‌ها بکاهند.»

فتحی گفت: «وقتی بر اساس آمار می‌بینیم بیشتر طلاق‌ها در سال‌های اولیه زندگی رخ می‌دهد، متوجه می‌شویم که پس، انتخاب‌های زوجین درست نبوده‌اند، برای رفع این مشکل نیاز است بیشترین سرمایه در حوزه پیشگیری و توانمند‌سازی زوجین صرف شود. راهکار‌هایی مانند گسترش مشاوره‌های تلفنی رایگان، تشویق افراد برای انجام مشاوره قبل از ازدواج، مشاوره‌های مجازی در حوزه‌های اختلالات جنسی و روانی، پایین آوردن هزینه‌های مشاوره و ... مثمر ثمر است. در واقع نگاه ما به خانواده باید سلامت محور باشد. وجود یک نهاد فراقوه‌ای و یکپارچه و پاسخگو ضروری است. امیدواریم این سند جامع خانواده هر چه زودتر به نتیجه برسد.»

در ادامه این نشست، اساتید به پرسش‌های حاضرین در جلسه مجازی پاسخ گفتند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری عطنا، تاریخ انتشار: ۵ تیر ۱۴۰۰، کد خبر: ۳۰۲۸۲۸، www.atnanews.ir