شعار سال: مریم پاکدامن، مدرس علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س) نقش رایزنان فرهنگی در معرفی دستاورد‌های کتابخانه‌ای را اساسی دانست و آن‌ها را تسهیل‌گر روابط فرهنگی و کتابخانه‌ای معرفی کرد.

کتابخانه تخصصی از نظر ایفلا به کتابخانه‌ای اطلاق می‌شود که زیرنظر سازمان مادر فعالیت می‌کند و وظیفه گردآوری، ذخیره‌سازی و اشاعه اطلاعات تخصصی را برعهده دارد. این اطلاعات تولیدی یا گردآوری شده، برای خدمت‌رسانی به پژوهشگران و متخصصان آن سازمان فراهم می‌شود.

مریم پاکدامن، مدرس علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س) معتقد است: «چالش بزرگی که امروز در کشور ما وجود دارد این است که هنوز کنسرسیوم کتابخانه‌های تخصصی در ایران تشکیل نشده و به همین دلیل این کتابخانه‌ها هنوز به صورت جزیزه‌ای و پراکنده فعالیت می‌کنند؛ بنابراین هنوز تعریف و زیرمجموعه مشخصی برای کتابخانه‌های تخصصی در ایران وجود ندارد.»

کتابخانه‌های تخصصی در ایران چطور شکل گرفتند؟

اوایل سال ۱۹۰۳ «جان کاتن دانا» متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی کتابخانه عمومی نیویورک که به مخاطبان خدمات عمومی ارائه می‌کرد، به این نتیجه رسید که این مراکز نمی‌توانند نیاز و اطلاعات تخصصی مخاطبان را تامین کنند و به همین دلیل با برپایی جلساتی این نیاز را با کتابداران کتابخانه‌های دیگر مطرح کرد. کتابداران کتابخانه‌های عمومی نیز پس از مدتی به این نتیجه رسیدند که باید جنس دیگری از کتابخانه‌ها نیز وجود داشته باشد تا بتواند سطح ارتقا‌یافته‌تری از نیاز‌های تخصصی مخاطبان را تامین کند.

پیش از این فقط کتابخانه‌های ملی و عمومی در کشور‌های مختلف وجود داشت، اما با شکل‌گیری نیاز‌های اطلاعاتی جدید و البته تفکیک تخصص‌ها در جوامع مختلف، کتابداران به این دیدگاه رسیدند که نوع دیگری از کتابخانه‌ها به نام کتابخانه‌های تخصصی نیز باید تاسیس شود. ایفلا به‌عنوان محفل بین‌المللی نتوانسته در زمنیه کنار هم آوردن کتابخانه‌های تخصصی با توجه به تعدد سازمان‌های مادر، قدرتمند ظاهر شود، بنابراین در ارائه دستورالعمل و راهنمایی‌های کلان برای این نوع کتابخانه‌ها نیز به زعم بنده موفق ظاهر نشده است.

مشکل بزرگ کتابخانه‌های تخصصی ایران چیست؟

چالش بزرگ کتابخانه‌های تخصصی ایران، این است که هنوز کنسرسیوم کتابخانه‌های تخصصی در ایران تشکیل نشده، بنابراین کتابخانه‌های عمومی هنوز، جزیزه‌ای و پراکنده فعالیت می‌کنند؛ برهمین اساس، هنوز تعریفی برای کتابخانه‌های عمومی وجود ندارد. بعضا کتابخانه‌های نابینایان را به دلیل منابع خاص و مخاطبان ویژه‌ای که دارند، جزو کتابخانه‌های تخصصی در نظر می‌گیرند همچنین کتابخانه‌های علوم پزشکی که زیرمجموعه دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور هستند، را هم بعضا جزو کتابخانه‌های تخصصی تعریف می‌کنند درحالی که از نظر علمی کتابخانه‌های تخصصی باید موضوع، محتوا و مخاطب خاص داشته باشند و آن کتابخانه زیرنظر یک سازمان مادر در امر رفع نیاز اطلاعاتی پژوهشگران و متخصصان فعالیت کند.

با تشکیل این کنسرسیوم کتابخانه‌های تخصصی چه موفقیت‌هایی در زمینه داخلی و خارجی به دست خواهند آورد؟

گردهمایی کتابخانه‌های تخصصی موجب هم‌افزایی بیشتر این کتابخانه‌ها با یکدیگر می‌شود و به تنوع بخشی خدمات و اشتراک اطلاعات در این مراکز کمک می‌کند؛ همچنین این گردهمایی موجب اشتراک تجارب کتابداران در کتابخانه‌هایی می‌شود که در حوزه تخصصی خودشان فعالیت نمی‌کنند؛ زیرا آنان با فعالیت در این مراکز تلاش کرده‌اند برای تحقق اهداف سازمان‌های متبوع خود فعالیت کنند و به تبع آن از مطالبه‌گری این دانش فاصله گرفته‌اند.

مدیریت اطلاعات و دانش کتابداران در کتابخانه‌های تخصصی موجب تنوع خدمات این کتابخانه‌ها و ارائه خدمات بهتر به پژوهشگران می‌شود؛ البته از آن طرف نیز کتابداران کتابخانه‌های تخصصی نیز باید این احساس نیاز به‌روز شدن منابع و اطلاعات را در سازمان‌های متبوع خود به وجود بیاورند مثلا احساس نیاز به دوره‌های آموزشی در خدمات مرجع کتابخانه‌های تخصصی وزارتخانه‌های مختلف باید شکل بگیرد و این دوره برای همه آن‌ها تشکل شود. با این هم‌افزایی اشتراک تجربیات نیز صورت می‌گیرد. در بخش بین‌المللی نیز وجود این کنسرسیوم، یک صدای واحد در بخش کتابخانه‌های تخصصی داخل کشور ایجاد می‌کند و این بخش می‌تواند با یک هماهنگی خوبی در عرصه بین‌المللی ظاهر شود. امیدواریم کتابخانه‌های تخصصی با این تریبون بتوانند عضو انجمن جهانی «اس ال ای» که یک نهاد بین‌المللی است، شود و فعالانه در این عرصه تلاش کند.

حضور کتابخانه‌های تخصصی در «اس ال ای» موفق‌تر از حضور و تعامل با ایفلا خواهد بود، زیرا این نهاد به شکل خاص موضوع کتابخانه‌های تخصصی را هدف قرار داده و مانند ایفلا انواع کتابخانه‌ها را تحت پوشش نداد. به نظر می‌رسد پس از تشکیل کنسرسیوم این کتابخانه‌ها می‌توانند هدفمند‌تر در عرصه بین‌الملل ظاهر شوند؛ البته انجمن کتابداری ایران و کتابخانه ملی وظیفه دارند برای تحقق اهداف کتابخانه‌های تخصصی، رسالت راهبردی خود را ایفا کنند، اما به نظر می‌رسد در این سال‌ها این نقش کمرنگ بوده است.

کتابخانه‌های تخصصی از نظر ایفلا چه تعریفی دارند؟

کتابخانه تخصصی از نظر ایفلا به کتابخانه‌ای اطلاق می‌شود که زیرنظر سازمان مادر فعالیت می‌کند و وظیفه گردآوری، ذخیره‌سازی و اشاعه اطلاعات تخصصی را بر عهده دارد. این اطلاعات تولیدی یا گردآوری‌شده برای خدمت‌رسانی به پژوهشگران و متخصصان آن سازمان فراهم می‌شود. دهه ۵۰ نگاه دیوانی و دولتی در بخش کتابخانه ایران کنار می‌رود و ایجاد نگاه وزارتخانه‌ای و تخصصی موجب می‌شود براساس نیاز‌های اطلاعاتی وزارتخانه‌های مختلف، کتابخانه‌های تخصصی در بخش‌هایی مانند وزارت نیرو، آب، نفت، فرهنگ، جهاد کشاورزی در کشور تاسیس شود.

برای حضور موفق در مجامع بین‌المللی ازجمله ایفلا کتابخانه‌های تخصصی نیازمند چه زیرساخت‌هایی هستند؟

ایفلا محل همفکری کتابداران دنیا در قالب انجمن‌های علمی و حرفه‌ای است. با توجه به دو دوره حضورم در این کنفرانس بین‌المللی، به نظر می‌رسد فعالیت این نهاد بیشتر بر روی کتابخانه‌های ملی و عمومی است. ایفلا همواره تلاش می‌کند، کتابداران این نوع کتابخانه‌ها را راهنمایی و نوع خدماتی که در این نوع مراکز ارائه می‌شود را هماهنگ کند و از این طریق خدمات کتابخانه‌های عمومی و ملی کشور‌ها را ارتقا دهد؛ البته از آنجا که ایفلا به‌عنوان محفل بین‌المللی نتوانسته در زمنیه کنارهم آوردن کتابخانه‌های تخصصی با توجه به تعدد سازمان‌های مادر، قدرتمند ظاهر شود؛ بنابراین در ارائه دستورالعمل و راهنما‌های کلان برای این نوع کتابخانه‌ها نیز به زعم بنده موفق ظاهر نشده است.

کتابخانه‌های تخصصی در بلند‌مدت تلاش می‌کنند سطح تخصص پژوهشگران را ارتقا دهند و این وضعیت به توسعه علم و در نهایت به گستردگی فرهنگ جامعه کمک می‌کند. انجمن جهانی «اس ال ای» «انجمن کتابخانه‌های تخصصی» که اکنون در دنیا فعالیت می‌کند، با ایفلا نیز همکار‌های خوبی دارد و کمیته‌های مختلفی را ایجاد کرده، این انجمن در طول این سال‌ها نیز پایگاه خود را در کشور‌های مختلف تقویت کرده است.

تشکیل کمیته کتابخانه‌های تخصصی در ایران

سال ۱۳۸۹ انجمن کتابداری ایران، کمیته «کمیته کتابخانه‌های تخصصی» را شکل داد و تلاش کرد بخش ایران انجمن جهانی کتابخانه‌های تخصصی را نیز تاسیس کند تا کشور‌های ایران، افغانستان و کشور‌های خاورمیانه زیرمجموعه آن قرار بگیرند، اما متاسفانه با توجه به اعمال تحریم‌های مختلف علیه ایران و تعامل با بخش بین‌الملل این سازمان، متاسفانه فعالیت‌ها متوقف ماند.

کمیته کتابخانه‌های تخصصی انجمن کتابداری ایران نمی‌تواند مستقل، عضو ایفلا شوند، اما این کمیته بعد از عضویت انجمن کتابداری ایران در ایفلا می‌تواند عضو کمیته‌های «استاندارد‌سازی یا‌ای اس ان» این انجمن بین‌المللی شود؛ همچنین کتابخانه‌های تخصصی، می‌توانند در کمیته «ای ار ال» یا کتابخانه‌های پژوهشی و دانشگاهی ایفلا نیز عضو شوند.

تدوین کتاب «استاندارد‌های کتابخانه‌های تخصصی»

در ایران از سال‌ها پیش با همفکری کتابداران با محوریت کتابخانه ملی که نقش مادری را برای کتابخانه‌های کشور دارد؛ کتاب «استاندارد‌های کتابخانه‌های تخصصی» تدوین شد و کتابداران این کتابخانه‌ها اکنون تلاش می‌کنند ویرایش بعدی این کتاب استاندارد را نیز روزآمد کنند.

دلیل ناکامی ایفلا در بخش کتابخانه‌های تخصصی چیست؟

علت توفیق نداشتن ایفلا در زمنیه کتابخانه‌های تخصصی قابل پیش‌بینی است؛ چراکه در هر کشور یا منطقه جغرافیایی کتابخانه‌های تخصصی فراخور تقسیم‌بندی سازمان‌های دولتی و خصوصی متعدد، بسیار جزیره‌ای و پراکنده عمل می‌کنند و ایفلا وقتی نتوانسته با یک سازمان واحد برای ارتباط با این کتابخانه‌ها وارد تعامل شود، طبیعی است که به رسالت واقعی خود که پوشش چترگونه تمامی کتابخانه‌ها است دست نیابد.

بر همین اساس، انجمن «اس ال ای» «انجمن کتابخانه‌های تخصصی» تلاش کرده به شکل محسوس این نقیصه را مرتقع کند. خبر خوشی که باید داد این است که در «مکتب» (مجمع کتابخانه‌های بزرگ کشور) رایزنی‌هایی در حال انجام است تا با حمایت و مرجعیت راهبردی کتابخانه ملی به عنوان کتابخانه مادر در کشور؛ بتوان کنسرسیوم کتابخانه‌های تخصصی را ایجاد کرد.

کتابخانه‌های تخصصی در بخش الگوی توسعه پایدار که ایفلا آن را دنبال می‌کند، چطور می‌توانند موثر وارد شوند؟

کتابخانه‌های تخصصی سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف، می‌توانند تفکر توسعه پایدار را در جامعه ترویج کنند. برای ترویج توسعه پایدار کتابداران کتابخانه‌های سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف باید تلاش کنند این مراکز را با مدل تفکر پایدار اشنا کنند و آن‌ها را از نگاه هیجانی و روزمرگی به سمت تفکر و توسعه پایدار سوق دهند. کتابداران به‌عنوان سفیران علم اطلاعاتی می‌توانند در تبیین مفاهیم توسعه پایدار در سازمان‌های خودشان موثر عمل کنند. این هدف و تفکر با نهادینه شدن در لایه‌های تخصصی سازمان‌های گوناگون، نقش مهمی در بهره‌وری سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف خواهد داشت.

علاوه بر انتشار نشریه و طراحی وب سایت انگلیسی، فکر می‌کنید برای ارائه دستاورد‌های کتابخانه‌ای ایران به دنیا چه فعالیت‌های دیگری می‌توان انجام داد؟

این چالش همواره مطرح بوده و در یک زمانی کمیته بین‌الملل انجمن کتابداری ایران تلاش‌هایی را در این زمینه انجام داد که به دلیل قائم به فرد بودن متاسفانه این تلاش‌ها ادامه پیدا نکرد. به نظر می‌رسد کتابخانه ملی با توجه به داشتن بخش روابط بین‌الملل در ساختار سازمانی خود می‌تواند این نقصان حضور نداشتن کتابخانه‌های تخصصی در سطح بین‌الملل را برطرف کند، زیرا تمام رایزنان فرهنگی که در سفارتخانه‌های مختلف مشغول کار به می‌شوند علاوه بر اینکه از طرف سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی حکم رایزنی فرهنگی می‌گیرند، یک حکم نیز از ریاست کتابخانه ملی ایران به‌عنوان سفیر فرهنگی دریافت می‌کنند. این رایزنان موظفند در مدت ماموریت خود در کشور‌های مختلف، به‌عنوان سفیر فرهنگی، مراودات میان کتابخانه‌ای را نیز تسهیل کنند.

رایزنان فرهنگی ایران باید از نظر علم اطلاعات و دانش‌شناسی توجیه باشد تا بتواند کشور‌های مختلف را با خدمات کتابخانه‌ای در ایران آشنا کند و اگر گنجینه‌های نسخ خطی، نشریات و منابع ارزشمند کشور را نشناسد، قطعا نمی‌توانند نقش مهمی در حوزه تعاملات میان کتابخانه‌ای ایفا کنند.

کتابخانه ملی درحال حاضر دوره‌های آموزشی و جلسات توجیهی برای سفیران فرهنگی برگزار می‌کند و این حرکت قطعا می‌تواند درنمایش قدرت فرهنگی کشور و سطح کاری کتابخانه‌های ایران به جهانیان موثرباشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایبنا، تاریخ انتشار: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲، کدخبر: ۳۳۹۷۸۱، www.ibna.ir