شعار سال: ایران 32 میلیون هکتار اراضی بیابانی دارد که بیش از هفت میلیون هکتار آن کانون‌های بحرانی بیابانی است که اگر به آن توجه نکنیم، قابلیت تبدیل‌شدن به کانون بحران را دارد. اکنون نه تنها سمنان بلکه استان‌های حاشیه کویری گرفتار اضلاع شوم بیابان‌زایی، فرسایش بادی و ریزگردها هستند که محیط‌زیست و منابع طبیعی این مناطق را دچار چالش جدی کرده است. به اعتقاد کارشناسان، سیاسی‌کردن مسائل کارشناسی، بخشی‌نگری و نداشتن تدابیر اصولی و پیشگیرانه عامل بروز این چالش‌های زیست‌محیطی است. بیابان‌زایی و ریزگرد‌ها پدیده‌ای که از آن صاحب‌نظران علوم زمین‌شناسی به عنوان زلزله خاموش در سال‌های اخیر نام می‌برند، حادثه‌ای تدریجی است که بی‌توجهی به آن خسارت‌های جبران‌ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد؛ اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است. بیابان‌زایی و ریزگرد می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناسی یا فعالیت‌های انسانی ایجاد شود؛ اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه از این منابع، مهم‌ترین دلیل تشدید این پدیده در ایران است. طی سال‌های گذشته تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف و حذف حقابه‌های زیست محطیی موجب شد تا بخش قابل توجهی از منابع آبی خشک شود و افت سطح سفره‌های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته باشد. بر پایه تحقیقات انجام شده، پدیده بیابان‌زایی و ریزگردها 209 دشت از دشت‌های کشور از جمله دشت‌های کاشمر، تهران، مشهد، کاشان، سمنان، دامغان، گرمسار و رفسنجان را با مشکل مواجه کرده است. اکنون حجم منابع آب استان سمنان یک میلیارد و 65 میلیون مترمکعب است که 843 میلیون مترمکعب از این مقدار از منابع آب زیرزمینی بهره‌برداری می‌شود. میزان آب مصرفی سالانه بخش کشاورزی در استان سمنان 902 میلیون مترمکعب است که 87 درصد منابع آبی در استان به مصرف کشاورزی می‌رسد. به گفته مسئولان استان سمنان برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی سبب شده تا افت 70 سانتی‌متری آب را در این سفره‌ها شاهد باشیم. علاوه بر برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی در سمنان، کاهش بارندگی و افزایش دما منجر به خشک‌سالی‌ در استان شده که خطر بیابان‌زایی در دشت‌های استان را تشدید کرده است. متوسط بارندگی سالانه درکشور 250 و در سمنان 107 میلی‌متر است. دمای هوای تابستان هر ساله در استان بین یک تا 1/5 درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یاید. طبق اطلاعات موجود، در بیش‌تر دشت‌های استان پدیده بیابان‌زایی گزارش شده است و در چند سال گذشته بیابان‌زایی و ریزگرد در اراضی جنوب وادی السلام سمنان به سمت شهرستان سرخه و صوفی‌آباد، در جاده نظامی و روستای اعلاء مرکز استان، در مناطقی از دامغان، گرمسار و شاهرود رخ داده است. در همین ارتباط میزگردی با عنوان تشدید بیابان‌زایی و ورود ریزگردها در سمنان با حضور سیدعلی اصغر هاشمی، معاون پژوهشی و فناوری مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان، علی‌اصغر ذوالفقاری، عضو هیئت علمی دانشکده کویرشناسی دانشگاه سمنان، علی ترابی، رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، و بهرام ظاهری، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان، برگزار شد. به تأکید این کارشناسان چالش‌های یاد شده در نواحی بیابانی ایران به ویژه استان سمنان به مرز هشدار رسیده و مسئولان امر باید با فرهنگ‌سازی، اتخاذ تدابیر اصولی و نگرش فرابخشی جلوی آن را بگیرند. هم‌اکنون سالانه 20 تن تاغ از عرصه‌های بیابانی استان قاچاق می‌شود که این امر در تشدید پدیده بیابان‌زایی و گسترش ریزگردها در سمنان بسیار تأثیرگذار است.

پیشروی بیابان مهم‌ترین مشکل فراروی سمنان

رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان در این میزگرد گفت: خشک‌شدن و پیشروی کویر و افزایش کانون‌های فرسایش بادی ازجمله مشکلات مهم پیش روی استان در زمان حاضر است. علی ترابی افزود: براساس مطالعات سال 89بیش از یک میلیون و 300 هزار هکتار از مناطق استان تحت تأثیر فرسایش بادی است و 477 هزار هکتار کانون بحرانی فرسایش بادی شناخته شده که این کانون‌های بحرانی به استان خسارت وارد می‌کند. وی ادامه داد: براساس مطالعاتی که در حال انجام است، سطح کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان در حال افزایش است. به گفته وی جاده تاریخی سنگفرش جنوب گرمسار که برای عبور از باتلاق ساخته شده بود، اکنون به دلیل کاهش آب ورودی به کویر در معرض خطر فرسایش بادی است. ترابی اظهارداشت: در حالت طبیعی کویر به دلیل بالابودن سطح رطوبت به هیچ عنوان نباید کانون‌های فرسایش بادی وجود داشته باشد، ولی در نواحی کویری استان این‌طور نیست و کانون‌های فرسایش بادی به‌شدت در حال افزایش است. رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان، جنوب آرادان و جنوب غربی سرخه را از دیگر مناطق کویری برشمرد که اکنون تبدیل به مناطق کانون فرسایش بادی شده‌اند و با وزش باد در این مناطق گرد و غبار نسبتاً شدیدی قابل مشاهده است. وی خاطرنشان کرد: با توجه به خشک‌شدن کویر و سرعت پیشروی احتمال تغییر جهت وزش باد دور از انتظار نخواهد بود و بیش‌ترین تأثیر این تغییر بر شهرستان‌های سمنان، سرخه، آرادان و گرمسار است. ترابی تصریح کرد: استان سمنان دارای اقلیم بیابانی است و در حدود 5/2میلیون هکتار از مساحت این استان را بیابان تشکیل می‌دهد و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی که موجب خسارت می‌شود، در مراتع درجه چهار قرار دارد. وی ادامه داد: در مناطق کویری و شوره‌زارها به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی مشکل گرد و غبار ایجاد شده و به دلیل شوری زیاد خاک این مناطق امکان انجام هیچ‌گونه عملیات بیولوژیکی و ایجاد پوشش گیاهی نیست و انجام عملیات غیر بیولوژیکی نیازمند هزینه بسیار بالایی است. ترابی بیان داشت: محیط‌زیست، منابع طبیعی و جهاد کشاورزی به تنهایی نمی‌توانند با پدیده گرد و غبار و ریزگردها مقابله کنند و ضرورت دارد کارشناسان همه بخش‌ها به این مهم توجه ویژه داشته باشند. وی گفت: آب با ورود به کویر هدر نمی‌رود و باید این فرهنگ اشتباه اصلاح شود، چرا که با ورود و جریان آب در کویر مانع گرد و غبار و حفظ پوشش گیاهی و مانع ورود نمک به اراضی می‌شود. رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان، تخصیص دادن بخشی از آب و حتی بخشی از فاضلاب‌ها برای ورود به بیابان را یک ضرورت برای جلوگیری از حرکت گرد و غبار اعلام کرد. وی اظهارکرد: براساس اعلام سازمان ملل متحد، 2/1 میلیارد هکتار اراضی طبیعی در جهان در معرض خطر بیابان‌زایی قرار دارند و بیابان‌زایی مختص کشور ایران نیست و در کشورهای توسعه یافته هم وجود دارد. به گفته وی مهم‌ترین و اساسی‌ترین راهکار برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی؛ فرهنگ‌سازی، کشاورزی درست به دلیل امنیت غذایی، کشت متناسب با منطقه، مدیریت منابع آبی و مشخص‌شدن سهم آب کویر است.

کمبود آب دلیل اصلی تشدید بیابان‌زایی

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان هم در این میزگرد گفت: استان سمنان به لحاظ موقعیت جغرافیایی در همجواری جنوب رشته کوه البرز مرکزی واقع شده و قالب اقلیم این استان بیابانی و کویری است. بهرام ظاهری افزود: امروز افت شدید آب‌های زیرزمینی و به دنبال آن خشک‌سالی بر کسی پوشیده نیست و در جنوب استان مناطق کویری وجود دارد که بیش از 40 درصد از عرصه استان را در بر گرفته است. وی اضافه کرد: امروز به دلیل کم بودن آب سطحی عرصه‌های کشاورزی، صنعتی و حتی جوامع انسانی برای تأمین نیاز آبی از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند. ظاهری تصریح کرد: استفاده از آب‌های زیرزمینی موجب خشک‌شدن و بدون استفاده‌شدن قنات می‌شود و متأسفانه این اتفاق دراستان در حال رخ دادن است. به گفته وی در گذشته کویر به مناطق باتلاقی که سطح آب بالاست ولی هیچ‌گونه پوشش گیاهی وجود ندارد گفته می‌شد، ولی سطح آب در این مناطق پایین آمده و رطوبت به‌شدت در حال کاهش است و علت این اتفاق رعایت نکردن و کم‌شدن حقابه محیط‌زیستی به کویر است. معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست سمنان تصریح کرد: پسروی آب شور کویر به سمت مناطق بیابانی و در نتیجه توسعه کویر و خشک‌سالی از عواقب استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و به دنبال آن افت سطح آب‌های زیرزمینی است. وی گفت: در مناطق بیابانی که پوشش گیاهی ضعیف است و جزو مراتع درجه چهار محسوب می‌شود، به دلیل استفاده بیش از ظرفیت پوشش گیاهی نابود شده و این در حالی است که همین پوشش گیاهی ضعیف نقش مهمی در حفظ رطوبت خاک دارد و مانع افزایش کانون فرسایش بادی و افزایش گردوغبار می‌شود. وی اضافه کرد: در استان سمنان 30 کانون داخلی بحرانی گرد و غبار وجود دارد و باید به فکر راه‌حل اساسی بود. ظاهری اظهار داشت: در مناطق کانون بحرانی که زیر چتر مدیریتی این نهاد قرار دارد به ویژه در منطقه خارتوران، در زمینه بیولوژیکی، نهال‌کاری در دست اقدام است. معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست سمنان بر رعایت حقابه زیست‌محیطی تأکید کرد و گفت: مهم‌ترین گام برای برای تحقق این مهم پرهیز از بخشی‌نگری و هماهنگی همه دستگاه‌ها در قالب مدیریت جامع حوضه آبریز است. ظاهری، اصلاح تفکر اشتباه را از دیگر راهکارهای جلوگیری از توسعه کویر برشمرد و اضافه کرد: انتقال آب از سفره‌های آب‌ زیرزمینی به سطح و ذخیره‌سازی آن در سدهای پلیمری برای آبیاری باغ‌ها و اراضی کشاورزی که موجب تبخیر بیش از 40 درصد آب می‌شود، ناشی از یک تفکر اشتباه است و باید اصلاح شود. وی تصریح کرد: استفاده از قنات به دلیل وجود کانال روش بسیار خوبی بوده که در آن هیچ‌گونه تبخیر و هدررفت آب وجود نداشته و به محض خروج از کانال، آب وارد اراضی می‌شده است. ظاهری کاهش تبخیر مخازن موجود و ایجاد پوشش برای انهار را راهکار حل بزرگ‌ترین مشکل فعلی یعنی تبخیر آب برشمرد. به گفته وی، سازمان محیط‌زیست به عنوان یک دستگاه نظارتی است و کمتر در نقش اجرایی است و مهم‌ترین دغدغه آن برای جلوگیری از پیشروی کویر رعایت حقابه محیط‌زیست است. معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست سمنان بر انجام اقدامات موثر برای مقابله با تبخیر مازاد، ایجاد معیشت جایگزین، همکاری دستگاه‌های اجرایی با رویکرد زیست‌محیطی، تغییر الگوی کشت مطابق با خشک‌سالی و قیمت‌گذاری و ارزش‌گذاری برای آب و خاک برای جلوگیری از پیشروی کویر تأکید کرد. وی اضافه کرد: امسال در دو منطقه خارتوران و بیارجمند که دارای کانون بحرانی فرسایش بادی هستند، محیط زیست با کمک منابع طبیعی اقداماتی مانند نهال‌کاری برای تثبیت گرد و غبار در دو سطح 300 هکتاری انجام خواهد داد.

نگاه کارشناسی برای مهار بیابان‌زایی وجود ندارد

معاون پژوهشی و فناوری مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سمنان هم گفت: در زمان حاضر منابع طبیعی و محیط‌زیست دچار چالش اساسی شده است. سیدعلی اصغر هاشمی افزود: بخشی‌نگری و سیاسی‌کردن مسائل کارشناسی عامل اصلی وضع موجود و چالش امروز منابع طبیعی و محیط‌زیست است. وی خاطرنشان کرد: راهکار مقابله با این چالش نگاه فرابخشی، همکاری و هماهنگی بین‌بخشی و پرهیز از سلیقه‌ای عمل کردن است. هاشمی با اشاره به کاهش قابل توجه سطح جنگل‌های بلوط غرب کشور و وضعیت باتلاق جازموریان، اظهارداشت: به دلیل برخورد نادرست با طبیعت دیگر چیزی از منابع طبیعی باقی نمانده است. به گفته وی در حوزه منابع طبیعی علاوه بر این اکنون دچار ماکرو گرد هستیم، تمام سطح عرصه‌های طبیعی و محیط زیست را هم زباله‌های پلاستیکی فرا گرفته است. وی بر فرهنگ‌سازی، استفاده درست و پرهیز از زیاده‌خواهی در استفاده از طبیعت تأکید کرد و از بین بردن تعادل بخشی و بر هم زدن نظم طبیعت در انتقال آب بین حوضه‌ای در داخل این استان را عامل اصلی بروز ریزگردها دانست. به گفته وی به دلیل کم‌آبی و افت سطح آب‌های زیرزمینی امکان آباد کردن قنات دیگر وجود ندارد و از قنات فقط به عنوان یک آثار تاریخی برای جذب گردشگر می‌توان یادکرد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، شماره: 45880