شعار سال:رهام الوندی و مارک گازیوروسکی در یادداشتی مشترک در فارین پالیسی نوشتند: محمد مصدق نامی است که احساسات قوی را در بین مردم ایران بر می انگیزد. مصدق در یک خانواده اشرافی بزرگ شد و تحصیلات خود را در زمینه حقوق در فرانسه و سوئیس به پایان رساند. او از سال 1951 دو دوره به عنوان نخست وزیر ایران انجام وظیفه کرد. مصدق به عنوان رهبر اصلی جنبش ملی کردن صنعت نفت ایران در نظر گرفته می شود. اما در آگوست 1953 هواداران محمد رضا پهلوی، آخرین شاه ایران با حمایت سیا و سرویس اطلاعاتی بریتانیا دولت او را در یک کودتای نظامی سرنگون کردند.

 در ادامه این مطلب آمده است: ملی کردن صنعت نفت ایران نه تنها ضربه مهلکی به منافع اقتصادی بریتانیا در ایران وارد نمود، بلکه بقای امپراطوری بریتانیا در خاورمیانه را به خطر انداخت. در ابتدا هری ترومن، رئیس جمهور آمریکا از کلمنت اتلی و وینستون چرچیل، نخست وزیرهای سابق بریتانیا درخواست کرد که با دولت مصدق مصالحه کنند. مصدق حتی در سال 1951 برای مذاکره به واشنگتن سفر کرد. اما در نهایت صبر آمریکا بعد از شکست مذاکرات بین ایران و بریتانیا به پایان رسید. دولت دوایت آزینهاور از این موضوع هراس داشت که ادامه بحران و بی ثباتی در ایران به حزب کمونیست توده کمک کند. در نهایت دولت آمریکا مجوز اجرای کودتای سال 1953 را صادر کرد.

این کودتا حکومت پادشاهی مشروطه تحت رهبری محمد رضا پهلوی را به یک دیکتاتوری سلطنتی تبدیل کرد که البته خود در انقلاب اسلامی سال 1979 سرنگون شد. اما مصدق هنوز برای بیشتر ایرانیان به عنوان یک قهرمان ملی در نظر گرفته می شود، زیرا با قاطعیت از حاکمیت ایران بر مهم ترین منبع ملی کشور یعنی نفت دفاع کرده بود. اما مصدق همچنین برای ایرانیانی که خواستار برقراری دموکراسی در کشور خود هستند نماد ملی گرایی مدنی و باور به حکومت قانون محسوب می شود. مصدق از محمد رضا شاه درخواست کرده بود که در جایگاه خود باقی بماند، اما نقشی در اداره کشور نداشته باشد.

اخیرا تقی امیرانی، کارگردان ایرانی در مستند جدید خود با نام کودتای 53 به خوبی این حادثه تاریخی را به نمایش کشیده است. در سال 1985 تلویزیون بریتانیا یک سری مستند با نام «پایان امپراطوری» را در ارتباط با وقایع سال 1953 به نمایش گذاشت. این مجموعه جزئیات زیادی در مورد نقش سرویس اطلاعاتی بریتانیا در کودتا فراهم می کند. امیرانی از اسناد و تحقیقات این مجموعه در کار خود بهره می گیرد. امیرانی همچنین موفق شد در زیرزمین آپارتمان نوه مصدق در پاریس نسخه رونوشت یک مصاحبه تلویزیونی با نورمان دربی شایر، افسر سرویس اطلاعاتی بریتانیا را کشف کند. دربی شایر نقش مهمی در طراحی کودتای سال 53 داشته است. جالب توجه است که این مصاحبه به طور مرموزی در ساخت مجموعه مستند سال 1985 استفاده نشده بود.

رالف فاینس، بازیگر انگلیسی نقش دربی شایر را در مستند امیرانی بازی کرده است. در این فیلم جاسوس سابق بریتانیا به طور صریح به نقش خود در اجرای کودتا از جمله قتل ژنرال محمود افشاری، فرمانده نیروی پلیس تهران اعتراف کرده است. بریتانیایی ها نقش مهمی در کودتای سال 53 داشتند. در واقع دولت بریتانیا هیچ وقت به طور رسمی نقش خود در این حادثه را تایید نکرده است.

در سال های گذشته تعدادی از سیاست مداران، محققان، اندیشکده ها و مفسران ایرانی و آمریکایی تلاش کرده بودند که با تحریف تاریخ مسئولیت آمریکا در سرنگونی دولت مصدق را انکار کنند. هم زمان با کمپین فشار حداکثری دولت ترامپ علیه جمهوری اسلامی ، برخی مقامات دولت کنونی آمریکا نیز برای پنهان کردن دخالت های خود در ایران به بازبینی گری تاریخی روی آورده اند. اما مستند جدید امیرانی می تواند نقش مهمی در افزایش آگاهی مردم و رسانه ها ایفا کند.

برایان هوک، نماینده ویژه دولت ترامپ در امور ایران در تاریخ 8 مه در کنفرانس مرکز مطالعات بین المللی و استراتژیک سقوط محمد مصدق را به عوامل داخلی در ایران نسبت داد. این در حالی است که وزارت خارجه آمریکا در سال 2017 مجموعه اسناد «روابط خارجی آمریکا» را منتشر کرده بود. در اسناد منتشر شده سازمان سیا نقش مخفیانه آمریکا در اجرای این کودتا تایید شده است.

مطابق با اظهارات برایان هوک، اسناد منتشر شده نشان می دهند که مصدق توسط ائتلافی از بازیگران داخلی از جمله روحانیون شیعه سرنگون شده است. هوک تلاش می کند که نقش مهم سیا در گزینش، سازمان دهی و همانگ سازی عوامل اصلی کودتا را پنهان کند. او به طور ویژه سقوط مصدق را به روحانیون ایران نسبت داد: «سران کنونی دوست ندارند این واقعیت را به مردم خود یادآوری کنند که تشکیلات مذهبی در آن دوره زمانی از سقوط دولت مصدق حمایت کرده بود».

محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران در شصت و ششمین سالگرد این کودتا در ماه آگوست اظهارات این مقام آمریکایی را کذب توصیف کرد. ظریف کمپین فشار کنونی دولت ترامپ را با تلاش های آمریکا و بریتانیا در سال 1953 برای سرنگونی دولت مصدق مقایسه کرده است. این درحالی است که محمد مصدق به عنوان یکی از نمادهای ملی گرایی سکولار در ایران در نظر گرفته می شود.

بیشتر تاریخدانان از ادعاهای اخیر برایان هوک در مورد نقش آمریکا در سرنگونی مصدق حمایت نمی کنند. در واقع، تلاش های مقامات آمریکا و مقامات رژیم محمد رضا شاه برای مخفی نگه داشتن عوامل این کودتا در سال 1953 موفقیت آمیز نبود. لوی هندرسون، سفیر آمریکا در تهران در سال 1953 چند روز بعد از حادثه کودتا در پیام خود به دولت آیزنهاور اشاره می کند که شایعات زیادی در مورد نقش آمریکا در بین مردم منتشر شده است. افراد نزدیک به ژنرال فضل الله زاهدی، نخست وزیر جدید ایران بعد از سقوط مصدق نیز گفته بودند که حکومت جدید ایران باید کمک های آمریکایی ها را جبران کند.

آمریکا و بریتانیا برای چندین دهه به طور رسمی نقش خود در کودتای سال 1953 را انکار میکردند تا روابط سیاسی و اقتصادی نزدیک خود با ایران را به خطر نیندازند. اما بعد از آنکه حکومت پهلوی در سال 1979 توسط اسلام گراها سرنگون شد، افسران اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا خاطرات خود را منتشر کردند و به نقش خود در این کودتا اعتراف می کنند.

در نهایت خانم مادلین آلبرایت، وزیر خارجه سابق آمریکا در ماه مارس سال 2000 بعد از بهبود موقتی روابط ایران و آمریکا به طور رسمی اعتراف کرد که آمریکا نقش مهمی در پیاده سازی کودتای سال 53 داشته است. خانم آلبرایت سرنگونی دولت مصدق را به عنوان مانعی در مقابل پیشرفت سیستم سیاسی ایران توصیف کرد. او اشاره می کند که عصبانیت مردم ایران در مورد دخالت آمریکا در امور داخلی کشورشان قابل درک است.

چند هفته بعد روزنامه نیویورک تایمز یکی از اسناد محرمانه سازمان سیا در مورد تاریخچه این کودتا را منتشر کرد. این سند جزئیات زیادی در مورد این واقعه فراهم می کند. مدارک ارائه شده تردیدی به جا نمی گذارد که سازمان سیا نقش کلیدی در برنامه ریزی و هدایت عوامل اصلی کودتا ایفا کرده است. البته دولت آمریکا هیچ وقت به طور رسمی اعتبار این سند را تایید نکرده است. اما سازمان سیا در سال 2013 با انتشار مدارکی به نقش خود در این واقعه اعتراف کرد.

اسناد منتشر شده توسط سیا در سال های گذشته برای تاریخدانان حرفه ای غافل گیر نبوده است، زیرا آن ها تردیدی در مورد نقش آمریکا در سقوط دولت مصدق نداشتند. اما اسناد جدید برای مخالفان جمهوری اسلامی که خواستار تغییر رژیم ایران هستند ناامید کننده بوده اند.

طرفداران حکومت پادشاهی سابق در حال حاضر از رضا پهلوی، فرزند آخرین شاه ایران حمایت می کنند. طرفداران شاه در سال های گذشته به دنبال القای این برداشت بوده اند که کودتای سال 1953 در واقع یک قیام مردمی در حمایت از شاه بوده است. اسناد جدید در واقع مشروعیت حکومت پادشاهی ایران در دوره بعد از کودتا را زیر سوال می برند.

هواداران تغییر رژیم ایران نگرانند که اسناد جدید ادعاهای مشروع جمهوری اسلامی در مورد دخالت های آمریکا در طول جنگ سرد را تایید کنند. مخالفان ایرانی و آمریکایی جمهوری اسلامی نگرانند که چنانچه جامعه آمریکا در مورد نقش سیا در کودتای سال 1953 احساس گناه کند، از تلاش های آینده برای دخالت در امور ایران حمایت نخواهد کرد.

در نتیجه، مخالفان حکومت ایران تصمیم گرفتند که برای دست یابی به اهداف خود به تحریف تاریخ روی آورند. در سال های گذشته نویسندگانی همچون داریوش بایاندور، دیپلمات سابق ایران در دوره رژیم پهلوی و ری تکیه، مقام سابق وزارت خارجه آمریکا تلاش کرده اند که مسئولیت آمریکا در سرنگونی مصدق را انکار کنند و روحایون شیعه ایران را به عنوان عامل اصلی این کودتا معرفی کنند.

ری تکیه این اتهام را رد می کند که آمریکا مسئول اصلی سقوط دولت مصدق بوده است. او معتقد است که رهبران مذهبی ایران به دنبال سوء استفاده از این واقعه تاریخی برای ترویج ایدئولوژی ضد آمریکایی و پنهان کردن نقش خود در کودتا هستند.

در عوض، تکیه ادعا می کند که سازمان سیا تاثیر قابل توجهی در رویدادهای منتهی به کودتای سال 1953 نداشته است. مطابق با این دیدگاه، محمد مصدق متحدان داخلی خود را به دلیل عدم مصالحه با بریتانیا از دست داد و سرنگونی دولت او اجتناب ناپذیر بوده است.

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی انتخاب،تاریخ انتشار:10آبان1398،کد خبر:510078،www.entekhab.ir