شعار سال: نظام‌های سیاسی ایران در طول تاریخ، همواره منابع مناسبی برای بررسی تاریخ اندیشه سیاسی و طراحی نظام‌های حقوقی در جهان بوده‌اند و پژوهش‌های گسترده‌ای در ارتباط با این نظام‌ها، توسط ایرانشناسان و تاریخ‌پژوهان غربی صورت پذیرفته است که بسیاری از این پژوهش‌ها مصروف درانداختن طرحی نو در بنیان‌های حقوقی و اندیشه سیاسی مدرن بود. نظام سیاسی ایران در دوران شاهنشاهی اشکانیان، در واقع بنیان‌هایی از نظام سیاسی کنفدراتیو را با خود در تاریخ تاریخ به یادگار نهاد و هم از این رو، بسیار مورد توجه پژوهشگران و مورخین روس و چپ‌گرایان واقع شد و منابع بسیار زیادی را در ارتباط با این دوران به زبان روسی به رشته تحریر درآوردند. به همین دلیل بررسی تطبیقی تاریخ دوران اشکانیان، ملتزم به ضرورتی تاریخی و سیاسی است که فهم آن نیازمند بازخوانی دورانی به درازنای نزدیک به نیم هزاره در تاریخ ایران است. حکومتی که ضمن حفظ هویت ملی ایران، به هویت‌های محلی و ادیان رایج در جغرافیای ایرانشهری نیز بسیار احترام می‌گذاشت و هرگز از ارتش دائمی برخوردار نبود و به روایت گواهان تاریخی، نظام حقوقی کم‌نظیری در ساختار سیاسی را بنیان‌گذاری کرد که هم ضامن انباشت تولید در ایران بود و هم تضمین‌کننده رشد تجارت و سرمایه‌گذاری؛ با این حال بازخوانی این دوره تاریخی، توسط پژوهشگران ایرانی با دشواری‌های فراوانی همراه است و منابع فارسی در این زمینه نیز از فقر شدیدی رنج می‌برند. پروفسور «یوزف ویسهوفر» استاد دانشگاه کیل آلمان، در ارتباط با نحوه حکمرانی اشکانیان، اوضاع اقتصادی و دینی آن دوران، به نکات بسیار مهمی اشاره می‌کند.

یکی از دلایل عدم محبوبیت حکومت اشکانیان در میان امپراتورها و شاهنشاهان پسینی ایران، نظام تقسیمات کشوری کنفدراتیو یا دست‌کم فدراتیو اشکانیان بود. در رابطه با این ساختار و معایب و مزایای آن توضیح دهید.

شاید این اشکال برای ایرانیانی که سالهاست به سیستم حکومتی و تقسیمات کشوری یکپارچه خو گرفته‌اند، این سیستم جذاب نباشد ولی برای بسیاری از پژوهشگران تاریخ حقوق و علوم سیاسی واجد جذابیت‌های بسیاری زیادی است. تقسیمات کشوری در دوران اشکانی تا حدود زیادی متاثر از سیاست‌ورزی یونانی‌ها به مدت بیش از هشت دهه در ایران است. مثلا مقاماتی نظیر آپارچی (فرماندار) و هیپارچی (شهردار) از دوران سلوکی‌ها در ایران باقی ماند. با این حال مقاماتی نظیر دیزپارت( بخشدار) ، ساتراپ (استاندار) و مرزبان، در تقسیمات کشوری اشکانیان وجود داشت که علاوه بر تلفیق با تجارب پیشین، شامل ابتکارات جدیدی نیز بود. وجود مجالس ایالتی که مرکب از خاندان‌های بزرگ ایرانی و دهقانان بزرگ هر ساتراپ‌نشین بود، امکان قانون‌گذاری‌های فدرال را به مناطق مختلف ایران می‌داد. با این حال، مجلس بزرگان و مجلس شاهی که با یکدیگر در شرایط بحرانی تشکیل جلسه می‌داد و مجلس مهستان را برقرار می‌کردند. این شرایط باعث می‌شد تا امکان مشارکت افراد بسیار بیشتری از یک شخص یا یک خاندان در حکمرانی محقق شود و علاوه بر کاهش خودکامگی شاه، ثبات ملی نیز افزایش یابد. شاید به صراحت بتوان اعلام کرد که ریشه‌های نظام‌های پادشاهی مشروطه را باید در دوران حکومت اشکانیان باید جست‌وجو کرد.

تامین امنیت ملی یکپارچه برای این سازوکار خودمختار چگونه میسر بود؟

اشکانیان هرچند ارتش دائمی نداشتند اما شاید بشود آن‌ها را به عنوان حکومتی یگانه در تاریخ دانست که با سرعت بسیار بالایی امکان بسیج کردن نیرو را داشت، از آن‌ها یاد کرد. درواقع خاندان‌های دهقانی ایرانیان در مناطق مختلف کشور که از نیروهای نظامی خودمختار برخوردار بودند، در زمان حمله رومیان، کوشان‌ها، هپتال‌ها و سکاهای جنوبی، به سرعت یک ارتش قدرتمند و چابک را روانه مرزها می‌کردند و نکته جالبی که مورد توجه تاریخ قرار گرفته است، تعداد بالای پیروزی ایران در جنگ‌های این دوران است. البته شکست نظامی همواره با واکنش شدید مجلس مهستان مواجه می‌شد؛ به طور مثال، هنگام شکست مهرداد دوم از رومیان، مجلس مهستان وی را استیضاح کرد و پس از آن مهرداد از مجلس فرصت خواست تا شکستش را جبران کند و موفق هم شد. این سازوکار نظامی توانست به مدت تقریبی پنج سده امنیت ملی مرزهای ایرانشهر را تضمین کند.

تساهل حاکم بر تقسیمات ارضی و نظام سیاسی در زمینه‌های فرهنگی آن دوران نیز جریان داشت؟

 درست است که اشکانی‌ها، تسامح و تساهل بسیار زیادی در برخورد با مسائل فرهنگی از خود بروز می‌دادند اما در دوران اشکانیان، هنر و پوشاک و مذاهب ایرانی نیز تجدید حیات کردند! معماری جدید ایرانی که با معماری یونانی و چینی امیزش یافته، بود از شکوه بسیار زیادی برخوردار بود. شخصیت اسفنجی نظام سیاسی و فرهنگی اشکانیان باعث شده بود که به راحتی، شاهد بروز تنوعات مختلف دینی، فرهنگی و هنری در منطقه باشیم. در سرتاسر ایران آن روزگار یهودیان و مسیحیان به راحتی زندگی می‌کردند و می‌توانستند که به امور دینی خود بپردازند. بودایی‌ها نیز در شرق ایران به پرستش آیین‌ خود مشغول بودند و در سرتاسر ایران، پارتیان پلورالیسم دینی را تحقق بخشیدند که البته شباهت‌های بسیار عمیقی میان این خدایان با خدایگان رومی و چینی وجود داشت. همین موضوع باعث افزایش قدرت فلسفه در ایران و تولید فلسفه سیاسی در ایران شد. در مجموع می‌توان از حکومت اشکانیان به عنوان یک نظام لیبرال سیاسی و فرهنگی با قید مشروطه یاد کرد!