شعار سال: افشار شانزدهم مهرماه سال ۱۳۰۴ در تهران به دنیا آمد. او در سال 1324 وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و چهار سال بعد تحصیلاتش را در گرایش قضایی به پایان برد.

افشار به همراه «محمدتقی دانش پژوه»، «عباس زریاب خویی»، «منوچهر ستوده» و «مصطفی مقربی» مجله «فرهنگ ایران زمین» را در سال 1331 راه اندازی کرد که یکی از نشریه های معتبر در زمینه مطالعات ایران بود.

افشار را برجسته ترین کتابدار تاریخ معاصر ایران می دانند که چند سالی کتابخانه دانشگاه تهران را اداره کرد و با کسب تجربه در این دوره، ریاست کتابخانه ملی را برعهده گرفت. وی همچنین آشنایی خوبی با زبان انگلیسی و فرانسه داشت. افشار افزون بر تدریس در دانشگاه تهران، مدتی را در ژاپن و سوییس به تدریس دانشگاهی پرداخت.

افشار از اعضای انجمن ایرانشناسی، هیات انتخاب کتاب، کمیته جایزه کتاب سال، انجمن کتابداران ایران، هیات اجرایی انجمن تاریخ و شورای عالی دایره المعارف بزرگ اسلامی بود. از دیگر فعالیت های او می توان به همکاری با مجله «جهان نو»، مدیریت داخلی مجله «آینده»، سردبیری مجله «مهر» و «سخن»، مدیریت مجله های «کتاب های ماه» و «ایرانشناسی» ، همکاری در تاسیس کلوب کتاب، مدیریت و سردبیری مجله «راهنمای کتاب» اشاره کرد.

افشار آثار بسیاری را در قالب کتاب، مقاله و تصحیح متون برجای گذاشته است. از آثار وی می توان به «پژوهش های ایران شناسی (2جلدی)»، «دفتر تاریخ»، «فرهنگ ایران زمین»، «گلگشت در وطن»، «نامه های تهران» و «یاد یار مهربان» اشاره کرد.

افشار در نهایت پس از عمری پژوهشگری، هجدهم اسفند سال 1389 و در سن 85 سالگی درگذشت.

* نسخه شناسی و فهرست نگاری

پیش از تلاش افشار برای تالیف و انتشار مجله «فهرست مقالات فارسی»، در زمینه فهرست نگاری کتابی تالیف نشده بود و ادیبان و دانشمندان ایرانی آن را دانشی مستقل به شمار نمی آوردند.

نسخه شناسی بر اساس کتاب شناختن است. باید کتاب ها را شناخت تا بتوان نسخه ها را شناخت اما کتابشناسی مایه علمی بیشتری نیاز دارد. در حقیقت کتابشناسی دارای 2 بخش نسخه شناسی و کتابشناسی است. (1)

افشار در زمینه فراهم کردن و تدوین مجموعه های کتاب شناختی همچون بازخوانی نسخه های خطی، تصحیح متون خطی، مقابله های آن تلاش گسترده ای کرد.(2)

«عبدالحسین حائری» کتاب شناس و نسخه پژوهش معتقد است که مزیت افشار در نسخه شناسی نسبت به دیگران در این مساله نهفته است که او می داند باید دنبال چه بگردد و چگونه نسخه را بشناسد. از این رو افشار در نسخه شناسی پیشگام بود و به کتاب های خطی و اسناد علاقه خاصی داشت.(3)

برخی معتقدند افشار در کار کتابخانه ای صدها نسخه خطی از آثار فکری- فرهنگی ایران را تصحیح، بازخوانی و مقابله کرد. در عین حال خود را در چارچوب ساخت ذهنی محدود نکرد بلکه به مطالعه میدانی در مناطق مختلف کشور پرداخت.(4)

*تاریخ نگاری

تاریخِ عصرِ قاجار یکی از دوره های تاریخی مورد علاقه افشار است. می توان گفت او معتبرترین نوشته های این دوره را کشف و شناسانده است. افشار برخلاف بیشتر پژوهشگران و علاقه مندان تاریخ این دوره به دنبال آثار معروف نبوده است بلکه معیارش در تشخیص این کتاب ها و رساله ها بیشتر شیوه نگرش نویسنده کتاب و توجه او به مباحث اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اطلاعات وی از شیوه زندگانی مردم آن عصر بوده است.(5)

«حسین معصومی همدانی» در زمینه تاریخ نویسی افشار بر این باور است که مجموعه کارهای افشار 2 تاثیر مهم در تاریخ نویسی ایران داشته است؛ نخست این که تاریخ را از روی کتاب های تاریخ نمی نویسند چرا که کتاب های تاریخ در نهایت یکی از منابع کار مورخ اند. دیگر این که تاریخ یک معنی ندارد و منحصر به تاریخ سیاسی نیست بلکه در ورای رویدادهای بزرگ و نمایان تاریخی است. این مساله در تحول های جمعیتی، روابط بازرگانی، تغییر هنجارهای اجتماعی، اخلاقی و شیوه زیست روزانه جلوه می کند و فهم رویدادهایی که به طور معمول رویداد تاریخی خوانده می شوند، بدون توجه به این تحولات ممکن نیست.(6)

*ایرانشناسی، ایران پژوهی و سفرنامه نویسی

بخش عمده ای از کارهای افشار به طور مشخص 2 شالوده مهم ایران پژوهی را تشکیل می دهد؛ یکی در حوزه کتاب های مرجع همچون پایه گذاری کتاب شناسی و نسخه شناسی علمی و به تعبیری کتاب شناسی شناسنامه ای است. دیگری در حوزه طبع کتاب ها و مطالبی است که جنبه مستند تاریخی ندارد. در حوزه نخست او گنجینه ای گرانبها از فهرست ها و یافته های کلیدی را در اختیار ایران پژوهان می گذارد که فهرست مقاله های فارسی و کتاب شناسی نمونه های این بخش هستند. در بخش دوم نیز تحقیق های ایرانشناسی را در فضایی عملی دنبال می کند که در کنار یافته ها از ایرانگردی به ضبط و ثبت اسناد می پردازد تا در دسترس همگان قرار گیرد.(7)

از دیگر زمینه های مورد توجه افشار، ویرایش، چاپ، نشر و نقد و بررسی سفرنامه ها به عنوان یکی از منابع مهم تحقیق ایرانشناسی است. یکی دیگر از ویژگی های برجسته افشار، اطلاعات دانش نامه ای وی در مورد مسایل مربوط به ایران و ایرانشناسی است. این مساله را می توان در مطالعات او درباره زندگی و آثار شخصیت های ادبی، سیاسی، تاریخی و اقتصادی کشور مشاهده کرد.

افشار سعی کرد آثار جغرافیایی ناشناخته را معرفی کند و زبان ها و گویش ها را بازشناساند. او همچنین فرهنگ عامه را گردآوری و به مخاطبان عرضه کرد و سفرنامه های بسیاری را به همت و سرمایه های خود از غبار گمنامی در آورد و در دسترس همگان قرار داد.

به دلیل تنوع زمینه های پژوهشی مورد علاقه و اهتمام افشار، نمی توان به همه جنبه ها و زمینه های فعالیت او پرداخت. با این حال نگاه منتقدان به افشار و آثارش اغلب مثبت و تحسینگرانه است.

*پی نوشت ها

1- حائری، عبدالحسین، «زندگی با خط»، ماهنامه مهرنامه، شماره 11، اردیبهشت سال1390، ص206

2- امام، عباس، «استاد ایرج افشار، ابر پژوهشگر ایران و ایران شناسی»، مجله بخارا، سال چهاردهم، خرداد و تیر1390 ، شماره 81، ص275

3- حائری، عبدالحسین، پیشین، ص206

4- امام، عباس، پیشین،ص276

5- آل داوود، سیدعلی، «جست و جو در تاریخ»، ماهنامه مهرنامه، شماره 11، اردیبهشت سال1390، ص209

6- معصومی همدانی، حسین، «درک تاریخ»، ماهنامه مهرنامه، شماره 11، اردیبهشت سال1390، ص208

7- داد، سیما، «بنیان گذار طبعِ اسنادِ تاریخی»، ماهنامه مهرنامه، شماره 11، اردیبهشت سال1390، ص214

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از خبرگزاري ایرنا، تاریخ انتشار: 16 مهر 1395، کد مطلب: 82259314:www. irna. ir