شعار سال: کشف پرتو ایکس و استفاده از آن برای تصـویربرداری پزشـکی دسـتاورد‌های بزرگـی بـرای تشـخیص و درمـان بیماری‌ها فراهم کرد. گرچـه دوز بیشـتر آزمون‌هـای رادیولوژیکی تشخیصی بسیار پایین است، اما افزایش سریع استفاده از آزمون‌های پرتونگاری در دو دهه گذشته مـوجی از نگرانی‌ها را درباره اثرات سرطان‌زای پرتو‌های یونیزان ایجاد کرده است.

بیش از ۸۰% بیماران در روند تشخیصی و درمانی خود به انجام پرتونگاری احتیاج دارند. به دلیل عوارض بیولوژیکی پرتو‌های یونیزان رعایت اصول حفاظت در برابر پرتو ضروری می‌باشد.

امـروزه بـروز بیمـاری هـای مختلـف و لـزوم تشـخیص آنهـا توسـط پرتوهـای یونیزان باعث افزایش تابش گیری بشـر شـده اسـت کـه می‌توانـد خطرات جدی بـرای بیمـاران، کارکنان، همراهـان بیمار وحتـی نسـل هـای آینـده به همراه داشـته باشـد. امـا به هر حـال باید تدابیـری اندیشـید تا میـزان پرتوگیری بیمـاران و پرتـوکاران در خلال انجـام آزمـون هـای تشـخیصی بـه حداقـل برسد و بـا ایـن حداقل پرتوگیـری، بیشترین نتیجـه گیـری که همان تشـخیص بیماری اسـت، به دسـت آیـد.

بر اسـاس توصـیه‌های مراجـع تنظیم کننـده قـوانین حفاظـت تشعشعی، آزمون رادیولوژیکی باید به گونه‌ای انجام شود که پرتوگیری بیمار و جامعه به صورت معقول و دسـتیافتنی تاحد ممکن پایین باشد. بهینه سازی عوامل متعددی مانند محدودسازی میدان تابش اولیه به ناحیه تابشـی مـورد نظـر، شرایط تابش، تکنیک‌ها، زمان پرتودهی و حفاظ، ضـمن حفـظ کیفیـت تصـویر می‌توانـد پرتـوگیری بیمـار را کـاهش می‌دهد. رعایت دستورکار‌های حفاظتی می‌تواند مخاطرات پرتوگیری را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد.

این روز‌ها با افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان به مراکز تصویربرداری برای انجام روش‌های تشخیصی از قبیل ام‌آر‌آی، رادیولوژی، سی‌تی‌اسکن، ماموگرافی و سونوگرافی، هشدار متخصصان رادیولوژی در مورد میزان خطرات اشعه این روش‌های تشخیصی بیشتر شده است.

هم اشعه ایکس و هم اشعه رادیواکتیو (که از جنس اشعه گاما است) اگر بیش از حد مشخصی به بدن ما وارد شود مضر و خطرناک است.

این اشعه‌ها در مقادیر زیاد موجب اختلال در کارکرد سلول‌ها و تکثیر آن‌ها می‌شوند. در مقادیر مضر می‌توانند موجب اختلالات گذرا شوند و در مقادیر بسیار زیاد می‌توانند موجب بروز سرطان یا حتی مرگ شوند.

مکانیسم اثر پرتو‌های یونیزان بر روی بافت‌های بدن که سبب تغییرات بیولوژیکی در آن‌ها می‌شود به دو دسته اثرات مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شوند.

اثرات مستقیم: پرتو به صورت مستقیم با DNA به عنوان مولکول هدف برخورد می‌کند و به یونیزه شدن یا برانگیخته شدن آن منجر می‌شود.

اثرات غیرمستقیم: ناشی از برخورد پرتو با سیتوپلاسم (آب سلولی) است که به تولید رادیکال‌های آزاد اتم یا مولکول

 

حاوی الکترون جفت نشده منجر می‌شود. این رادیکال‌های آزاد با اتم‌ها و مولکول‌های موجود در سلول به ویژه DNA وارد واکنش می‌شوند و به آسیب رساندن به آن‌ها منجر می‌شوند.

عـوارض تابـش هـای یونیـزان اشـعه ایکـس شـامل اثـرات احتمالـی و قطعـی هسـتند.

اثرات بیولوژیکی پرتو‌های یونیزان به سه دسته اثرات قطعی بدنی (سوماتیکی)، احتمالی بدنی و ژنتیکی (وراثتی) تقسیم می‌شوند.

اثرات قطعی بدنی: اثرات قطعی یا غیراحتمالی هنگامی که میزان دوز دریافتی به نسبت زیاد باشد پدیدار می‌شود و سبب از بین رفتن تعداد زیادی از سلول‌های بافتی می‌گردد. این امر ممکن است به ازبین رفتن عملکرد اندام‌های آسیب دیده نیز منجر گردد.

اثرات احتمالی بدنی: اثرات احتمالی، مستقل از شدت پرتو و فاقد هرگونه آستانه‎ای هستند و بنابراین در تمام سطوح پرتوگیری ممکن است اتفاق بیفتند. بروز لوسمی و انواع سرطان‎ها و آسیب‎های ژنتیکی وراثتی از پیامد خطرناک این گونه پرتوگیری‎ها می‌باشند.

اثرات ژنتیکی: پرتو‌های یونیزان می‌توانند موجب آسیب‌های کروموزومی، تغییرات ژنتیکی و سایر بدخیمی‎ها شوند. اگر این تغییرکروموزومی (تغییر در ساختار (DNA در یک سلول جنسی بیضه یا تخمدان باشد، این آسیب به شکل یک موتاسیون وراثتی به نسل آینده منتقل خواهد شد.

نمونه‌هایی از رادیولوژی تشخیصی شامل:

رادیوگرافی (پرتو ایکس)
اولتراساند
تومورگرافی کامپیوتری (CT) اسکن
تصویرسازی تشدید مغناطیسی (MRI)
اسکن پزشکی هسته‌ای
رادیولوژی می‌تواند برای شناسایی طیف وسیعی از مشکلات مورد استفاده قرار گیرد. استخوان‌های شکسته، بیماری‌های قلبی، لخته‌های خونی و شرایط دستگاه گوارش تنها چند مشکل هستند که می‌توانند با تصویربرداری تشخیصی شناسایی شوند.

رادیولوژی مداخله

رادیولوژی مداخله از فن آوری تصویربرداری از قبیل سی تی اسکن، ام آر آی و اولتراساند برای کمک به هدایت روش‌های پزشکی استفاده می‌کند. این فن آوری نیاز به عمل جراحی برای تشخیص و درمان بیماری‌های خاص را از بین می‌برد. در عوض، بیماران اغلب در طی این روند تحت آرامش بسیار خفیف بیدار می‌مانند.

کاربرد‌های رایج رادیولوژی مداخله شامل موارد زیر است:

· درمان سرطان‌ها

· درمان انسداد در شریان‌ها یا رگ‌ها

· درمان درد کمر

· درمان مشکلات کبدی و کلیوی

عوارض جانبی پرتو درمانی با هدف لگن

عوارض پرتو درمانی در مردان:

مشکلات جنسی، مانند اختلال عملکرد نغوظ.
کاهش میزان اسپرم و کاهش فعالیت اسپرم از پرتو درمانی به اندام‌های جنسی یا پروستات. این ممکن است بر توانایی پدر شدن تأثیر بگذارد. در مورد راه‌هایی برای حفظ باروری خود یاد بگیرید.
عوارض پرتو درمانی در زنان:

تغییرات در قاعدگی مانند توقف زمان قاعدگی
علائم یائسگی، نظیر خارش واژینال، سوختن و خشکی

 

ناباروری، که ناتوانی در ایجاد کودک و یا حفظ بارداری است، اگر هر دو تخمدان‌ها پرتو درمانی دریافت کنند. در مورد راه‌هایی برای حفظ باروری خود یاد بگیرید.

 

بـه منظـور ارتقـای هـر چـه بیشـتر سـطح رعایـت اقدامـات حفاظتـی در برابـر پرتـو در بخـش هـای مراقبـت ویـژه مـی تـوان به مـواردی از جملـه تجهیـز ایـن بخـش هـا بـه وسـایل و تجهیـزات حفاظتـی بـه تعـداد کافـی، تهیـه و تأکیـد بـر حسـن اجـرای دسـتورالعمل هـای حفاظتـی براسـاس آخریـن اسـتاندارد‌های موجود توسـط مسـؤولان فیزیک بهداشـت، به کارگیری پوسـتر‌های آموزشی، لحـاظ امتیـاز تشـویقی در ارزیابـی سـالیانه‌ی پرتوکارانی کـه مقید به رعایـت کامـل اقدامـات حفاظـت در برابـر پرتـو هسـتند و همچنیـن پایـش دوره‌ای وضعیـت رعایـت مقـررات حفاظتـی در پرتونـگاری پرتابـل اشـاره نمود.

منابع:

-مقاله پژوهشی بررسـی رعایت اصول حفاظت در برابر پرتو‌ها در بخش‌های مراقبت‌های ویژه مرکز آموزشـی و درمانی امام رضا (ع) کرمانشاه. نویسندگان: محمد رسول توحیدنیا، فاطمه امیری، دکتر کریم خوش گرد، زینب هرمزی مقدم

مجله دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران (پیاورد سلامت) دوره ۱۰شماره ۶بهمن و اسفند ۱۳۹۵،۴۷۸-۴۷۰

-مقاله مروری بر حفاظت در برابر پرتو در رادیولوژی تشخیصی. نویسندگان: وحید کرمی،  منصور ذبیح زاده.  مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، مهر،۱۳۹۵دوره،۷۴شماره،۷صفحه‌های ۴۶۶تا ۴۵۷

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از دیده بان، تاریخ انتشار: ۴ دی ۱۳۹۹، کد خبر: ۹۸۲۳۲، didbaniran.ir