شعار سال: مرمت و بِهسازی بر روی آثار تاریخی فرهنگی به ویژه بر روی آثار سنگی و باستانی، امروزه به یکی از دشواریهای بزرگ و چالش براَنگیز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور تبدیل شده است. کمبود بودجه در وزارت میراث فرهنگی و بهره نگرفتن از رایزنی و راهنماییهای کارشناسان پیشکسوت در اَمر مرمت و گاهی آماده و مصوب نکردن طرح مرمت در شوراهای فنی میراث فرهنگی استانها و تاییدیۀ آن از سوی پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور، سبب شده است که برخی از آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و یگانه از مرمتهای غیراصولی و نامناسب رنج برده و در برخی موارد دستخوش آسیبهای برگشت ناپذیری شوند. همچنین با وجود این که، باید وزارت میراث فرهنگی یک نهاد تخصصی و ویژه در زمینۀ میراث فرهنگی و پاسداری و نگهداری از یادگارهای تاریخی فرهنگی کشور باشد، ولی رِخنۀ افراد سیاسی و غیرمرتبط و بدون تخصص در زمینۀ میراث فرهنگی به درون وزارت خانۀ میراث فرهنگی در یک دهۀ گذشته، این نهاد تخصصی و فرهنگی را با چالش رو به رو کرده است. از سویی، گاه زد و بندهای سیاسی و روابط دوستانه و مسایل غیرفرهنگی در پشت پردۀ سیاست گذاریها در میان برخی از مدیران و مسوولان میراث فرهنگی، سبب شده است تا کارهای تخصصی به دست افراد و یا شرکتها و موسسات غیرتخصصی و یا بدون پیشینۀ کاری (رزومه علمی) داده شود که نتیجۀ آن ها، مرمتهای غیراصولی و گاه ناشیانه و حتا آسیب رسان به آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور است. در چندین سال گذشته، کم نبوده آثار تاریخی فرهنگی کشور که به سبب مرمتهای غیراصولی و نامناسب آسیب دیده و به تیتر نخست خبرگزاری و روزنامههای کشور تبدیل شده اَند.
اما در دو سه سال گذشته، وضعیت مرمت غیراصولی آثار تاریخی فرهنگی کشور شتاب و رشد بیشتری پیدا کرده است که بیانگر نگاه غیرعلمی و سطحی و بدون دوراَندیشی برخی از مدیران و مسوولان میراث فرهنگی در استانها است. هرچند که، نباید کمبود بودجه در وزارت میراث فرهنگی را نادیده گرفت که بی گمان اَنگیزۀ بیشتر این تصمیم گیریها بوده است. با این همه، گاهی با همان بودجه اَندک و به فراخور شرایط مکانی و زمانی آثار تاریخی فرهنگی میتوان با برنامه ریزی مناسب و آماده سازی طرح و پژوهش و بررسیهای علمی و کارشناسی بر روی یک اثر تاریخی فرهنگی و بهره گیری از تجربه و دانش پیشکسوتان و کارشناسان اَمر به نتیجههای خوبی دست یافت. اما گویا هم چنان " در بر همان پاشنه میچرخد " و باید همواره بینندۀ مرمتهای غیراصولی و گاه ناشیانه بر روی یادگارهای تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور بود.
سال شوم مرمتهای غیراصولی آثار تاریخی کشور
اما امسال را باید سال تلخ و ناخجستۀ (شوم) مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور دانست که با مرمتهای غیراصولی و ناشیانۀ دژ پرتغالیها در جزیرۀ هُرمز در فصل بهار آغاز و رسانهای شد و پس از آن به مناره مسجد پامنار مهدی شهر در سمنان رسید. همچنین میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) نیز از مرمتهای غیراصولی و دخالتها بی بهره نماند؛ و سرانجام به مرمتهای غیراصولی و آسیب رسان به سنگ نبشتۀ ساسانی شاهپوریکم در اِشکَفت (غار) حاجی آباد مَرودَشت و چهارتاقی ساسانی بسیار ارزشمند رُستاق داراب رسید. هرچند که، برخی از مرمتها از آنِ سال گذشته بوده است، ولی به سبب دورافتادگی برخی از این آثار تاریخی و مهمتر از همه، نبود بازدید میدانی کُنش گران و کارشناسان میراث فرهنگی در همان زمان، امسال آگاهی رسانی و رسانهای شده است. ولی این موارد تنها " مُشتی از نمونۀ خَروار است " که از سوی کُنش گران و دوست داران میراث فرهنگی و گاه رسانهها بازدید و آگاهی رسانی شده است؛ و چه بسا، آثار تاریخی بی شماری در سراسر کشور از مرمتهای غیراصولی رنج میبرند که از چشم کُنش گران و کارشناسان میراث فرهنگی به دور مانده و رسانهها نیز، از آن آگاهی نیافته اَند.
مرمتهای غیراصولی به قلعه «پوسکان» کازرون رسید
گویا مرمتهای غیراصولی بر روی آثار تاریخی فرهنگی کشور پایانی نداشته و هم چنان دنباله دارد و در تازهترین آنها دژ (قلعه) نامدار به «پوسکان» در شهرستان کازرون از مرمتهای غیراصولی و اِستحکام بخشیهای نادرست و نارسا (ناقص) رنج میبرد. هرچند که، اِستحکام بخشی و مرمتهای انجام شده از آنِ سال ۱۳۹۶ خورشیدی بوده است، ولی به سبب دورافتادگی از مرکز شهرستان و استان و مسیر دشوار و سخت گذر این یادگار تاریخی فرهنگی، بسیار کم مورد بازدید علاقهمندان به میراث فرهنگی قرار میگیرد و حتا بسیاری از باستان شناسان و پژوهندگان شهرستان کازرون و شیراز تا کنون از آن بازدیدی نداشته و تنها به نوشتههای کتابها بَسنده کرده اَند. اما نگارنده در بازدید میدانی و بررسیهایی که در بهمن ماه سال ۱۳۹۲ خورشیدی از دژ پوسکان کازرون و پیش از مرمت آن داشته، به خوبی با این یادگار تاریخی ارزشمند آشنایی داشته و دارد. از سویی، به تازگی نگارنده در یک برنامه آموزشی فرهنگی به همراه تَنی چند از راهنمایان گردش گری و باستان شناسان شیرازی از دژ پوسکان بازدید کرده که بینندۀ مرمتهای غیراصولی و اِستحکام بخشیهای نارسا بوده است.
با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی میهنی و مسوولیت اجتماعی و شهروندی خویش برای پیگیری موضوع به ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رفته و با نشان دادن نگارههای (تصاویر) موجود به کارشناسان اَمر و ناظر پروژۀ مرمت و اِستحکام بخشی اثر یاد شده، خواستار پاسخ گویی و اصلاحیۀ مرمتهای نامناسب شده است. همچنین به گفتۀ کارشناسان میراث فرهنگی کار مرمت این دژ ارزشمند تاریخی از سوی شرکت پیمان کاری انجام گرفته است.
اما ناظر پروژۀ مرمت دژ پوسکان کازرون در پاسخ به این پرسش که چرا مرمتهای دژ پوسکان را هنگام نظارت تایید کرده اید و ایرادی از پیمان کار گرفته نشده است، گفت: «با نگرش به موقعیت قرارگیری اثر یاد شده و دشواریهای پیش رو، این مرمتها ایرادی ندارد و تنها کمی در زمینۀ بندکشیها باید کار بهتری انجام میگرفت و از دید ما کار مرمت مناسب صورت گرفته است؟!».
وی همچنین پاسخ مناسبی به این پرسش که چرا از مصالح و سنگهای ریخته شدۀ اصلی اثر بر روی زمین در مرمتها بهره گرفته نشده و از مصالح ناهمخوان بهره برداری شده است، نداد.
پایان فصل نخست مرمت قلعه پوسکان کازرون
دربارۀ مرمت دژ پوسکان شهرستان کازرون به گفتۀ مدیرکل میراث فرهنگی استان آمده است: «فصل نخست عملیات مرمت دژپوسکان، در بردارندۀ اِستحکام بخشی و مرمت بخشهای آسیب دیده بنا از درون و بیرون و همچنین ساماندهی و حمل آوار و پسماندهای (نخالههای) موجود در بنا بوده است».
به گفتۀ دکتر امیری، این بنا که تداوم هنرهای معماری ساسانی را نشان میدهد به مدت ۴ ماه و با اعتباری اَفزون بر ۷۰ میلیون تومان مرمت شده است.
این دژ از آنِ دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی بوده و به گونۀ چهارگوش و با چهار بارو (برج) در دو اشکوبه (طبقه) ساخته شده است. کارشناسان احتمال میدهند که این دژ جایگاهی برای حاکم نشین منطقه بوده است؛ اگرچه امروزه در پیرامون آن آثار و بقایای تمدنی را میتوان دید (خبرگزاری دانشجویان، ایسنا، کد خبر ۹۶۱۰۲۵۱۳۵۵۷، ۲۵ دی ماه ۱۳۹۶ خورشیدی).
آنچه در این بخش مهم بوده و به باور کارشناسان باید مورد نگرش قرار گیرد، آن است که فصل نخست مرمت و اِستحکام بخشی دژ پوسکان با هزینهای اَفزون بر ۷۰ میلیون تومان انجام شده است که برای سال ۱۳۹۶ خورشیدی بهای کمی نبوده و باید کار مرمت بسیار بهتر و شایستهتر و اصولی انجام میگرفت. همچنین باید مصالح اصلی دژ که در بیرون بنا و زیر باد و باران در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی رها شده است، دست کم به درون بنا برده میشد که با گذشت زمان و بر اثر عوامل طبیعی از میان نروند.
یک کارشناس مرمت: قلعه پوسکان از مرمت غیراصولی رنج میبرد
اما نگارنده برای درک بهتر موضوع و فاجعهای که در مرمت و اِستحکام بخشی دژ پوسکان روی داده است، با یک کارشناس مرمت گفتگو کرده و دیدگاه وی را جویا شده است که در دنبالۀ گزارش میخوانید.
سیامک علی زاده، مرمت گر آثار، بناها و اَشیای تاریخی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت: «به گونۀ کلی حفظ و ماندگاری (تداوم) زندگی یک اثر تاریخی، پیرو شرایط و روش رفتار و روبرو شدن (مواجهه) ما به عنوان دوست داران میراث فرهنگی و متخصصان مرمتی است که باید به آن توجه لازم داشت. با نگرش به موقعیت دورافتادۀ این دژ از نظر مکانی، کمابیش میتوان گفت که از خدمات حفاظتی و مرمتی و پایشهای لازم تا اندازهای بی بهره (نسبتا محروم) است. همچنین به حال خود رها شدن و هم زمان بهره وری چوپانان و یا عشایر برای استفادۀ ناهمگون و ناسازگار (نامتجانس) از بنا، از جمله تبدیل شدن آن به مکان استقرار گوسپندان، اَفزون بر آلوده کردن محیط آن، سبب پدیداری مواد نیتراتی و رِخنۀ آنها در ملاتها و مصالح شده و به فرسودگی ساختار آن کمک میکند. از سویی، باید در این بنا، دست کم درها و یا حفاظهایی گذاشته شود تا از ورود افراد و جانوران به آن پیشگیری کرد».
دکترعلی زاده در دنبالۀ سخنانش گفت: «مرمتهای ناقص حالت مُسکن دارد و پس از مدتی، دوباره عوارض آسیب گذار پدیدار میشوند. در بحث مرمت بخشهای فرو ریخته، پرسش این است که، چرا از مصالح اصلی خود بنا، در صورت داشتن اِستحکام لازم دوباره استفاده نشده است و به جای آن از مصالح تازه بهره گرفته شده است. در حالی که در کنار دیوار بنا، این مصالح فرو ریخته و رها شده به صورت اَنباشته وجود دارد که این خود یکی از دشواریهای اصلی است. دست کم میشد که این مصالح فرو ریخته را گردآوری و در درون بنا نگهداری کنیم تا برای مرمتهای پَسین استفاده دوباره کرد. نکتۀ دیگر این که، نوع بندکشی و شاید ملات استفاده شده، مناسب نبوده و با شتاب زدگی و غیرحرفهای انجام شده است. همچنین آیا از نوع ملات استفاده شده و شیوۀ اجرای آن برای همگن شدن با پیرامون خود و کل سازه رعایت لازم صورت گرفته است؟ به نظر این گونه نیست. از سویی، با توجه به شکافها و ترکهای ژرفی (عمیقی) که در بنا دیده میشود چه اقدامها و تمهیدات مرمت اِستحکام بخشی صورت گرفته است؟ آیا تنها با ملات کشی و بندکشی و پوشاندن ترکها و ضایعات ناشی از آن، میتوان گفت که ساختار و اسکلت (استراکچر) بنا محکم شده است؟».
این استاد دانشگاه چمران اهواز و مرمت گر آثار و بناها و اَشیای تاریخی در پایان اَفزود: «دست کم هرچند مدت یک بار باید درون و بیرون بنا ازعوامل گیاهی و سرگین (مدفوع) جانوری پاک سازی شود. زیرا همین عوامل سبب زمینههای فرسودگی بیشتر در بنا شده و ویرانی آن را به دنبال دارد».
باز شناسی قلعه پوسکان
دژ پوسکان در ۸ کلیومتری جنوب روستای پوسکان پس از گذر از دادین در میانه مسیری دشوارگذر، در روستایی به همین نام و بر فراز تپهای سنگی با مصالح بوم آورد سنگ و گچ برپا شده است. «لویی واندِنبرگ» در سال ۱۹۶۰ میلادی نخستین بار آن را شناساند. در شمال خاوری (شرقی) آن بقایایی از یک پل آب رسان و کانالهای آب رسانی و در جنوب خاوری آن ویرانههای مسکونی آشکار است. همچنین بومیان از آن به عنوان «دژ دقیانوس» نیز، یاد میکنند.
از سویی، تاکنون هیچ گونه بررسی و پژوهشهای هدفمند باستان شناسی به جز بررسیهای نخستین «واندنبرگ» که همراه با حفاظت، رفع خطر و مرمت باشد دربارۀ این بنای یادمانی انجام نشده است. نمای بیرونی بنا از یک سو همانندی با نمای بیرونی بُقعه علامه جلال الدین دوانی در روستای دوان کازرون دارد و از دگرسو با مهرازی (معماری) قلعه دختر کازرون و فیروزآباد قابل سنجیدن است.
بنا دارای نقشهای مربع با شمارش (احتساب) باروهای چهارگوشه آن ۲۶ در ۲۶ متر مربع، و دارای ۲ اَشکوب است که سه ردیف تیرکش (مزغل) در بالا، میانه و پایین آن پدید آمده است که دفاع همه جانبه از دژ را در برابر یورشهای نامنظم آسان میسازد. سازندگان دژ، این بنا را در یکی از راههای ارتباطی کاروان رو پدید آورده اَند، که راههای ارتباطی کنونی سبب ویرانه شدن و نابودی آن شده است.
دژ پوسکان به سبب مسدود شدن راه میان بُر و وجود کوه ها، امروزه با جای گرفتن در مسیر جاده کازرون- فراشبند نزدیک ۸۵ کیلومتری شهرستان کازرون جای دارد. این یادگار تاریخی ارزشمند درتاریخ ۱۱ شهریورماه ۱۳۸۲ خورشیدی با شمارۀ ۹۸۳۱ به ثبت ملی رسیده است.
در زیر نگارههایی را که به تازگی گرفته شده است، ببینید:
نگارهای از ورودی قلعه پوسکان پیش از مرمت در سال ۱۳۹۲ که با نگاره جدید سنجیده شود
مرمت بخش ورودی قلعه پوسکان که ناشیانه انجام شده است
نگارهای از پیش از مرمت دیواره بیرونی قلعه پوسکان در سال ۹۲. با نگاره جدید سنجیده شود
مرمتهای غیراصولی انجام شده با مصالح نا همخوان
پشت قلعه پوسکان کازرون
دیواره سمت راست ورودی قلعه پوسکان
بدون شرح؟!
بخش بالایی دالان ورودی قلعه و مرمتهای غیراصولی انجام شده
گچی که بر روی سقف دالان ورودی قلعه کشیده شده و بسیار ناشیانه و غیراصولی و زشت انجام شده است
سرگین گوسپندان عشایر بومی منطقه درون قلعه، آسیب جدی به آن در دراز مدت میرساند
راه پلهای که به اشکوب دوم قلعه راه مییابد و مرمت بسیار نامناسبی روی آن انجام شده است
بخشی اصلی و مرکزی اشکوب دوم قلعه پوسکان با نقشه و معماری ویژه و زیبا
بخشی از سقف اشکوب یکم قلعه که فرو ریخته است. زاویه دید از اشکوب دوم
بخشی از اتاقهای نیمه ویران اشکوب دوم قلعه پوسکان
قلعه تاریخی پوسکان کازرون و وضعیت بسیار بد امروز آن
بقایای آثار و سنگهای قلعه که بیش از یک دهه بر روی زمین ریخته و رها شده است
بقایای آثار و دیواره در پایین قلعه تا دور دستها وجود دارد که نشان از اهمیت آثار تاریخی پیرامونی و منطقه است
برج قلعه که فرو ریخته و در خطر ریزش قرار دارد
قلعه پوسکان بر روی بزرگترین تپه و بلندا قرار دارد و به سراسر منطقه دید و احاطه دارد
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از مهرگان، تاریخ انتشار:۴ اسفند ۱۳۹۹، کد خبر:۲۰۸۲۵، www.mehrganaria.ir