شعار سال:

چكيده:

صنایع دستی در استان ایلام مقوله‌ای است که اهمیت آن در سالهای اخیر به عنوان صنعتی درآمدزا و تأثیر گذار در رشد و توسعه اقتصادي بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. اين صنعت از جایگاه، سابقه طولانی و تنوع گسترده‌ای برخوردار است. این نوع صنایع را می توان به صنایع دستی جامعه عشایری، صنایع دستی جامعه روستایی و صنایع دستی جامعه شهری تقسیم بندی کرد. صنایع دستی ایلام با گذشته‌ي تاریخی غنی و پرفراز و نشیب خود، قسمت عمده‌ي احتیاجات منطقه را تأمین كرده و مازاد آن به خارج استان صادر می شود، ولی با وجود توسعه صنعت در کشور، این صنعت در استان ایلام کماکان مانند قسمت های دیگر صنایع در استان تحول و توسعه پیدا نکرده و ضعیف تر هم شده است. علت اصلی این امر هم عدم حمایت مالی و نبود امکانات مالی پیشه‌وران است که انگیزه‌ای برای فعال کردن اين بخش يا وجود ندارد و یا اینکه کم رنگ شده است. در صورت اهميت به اين بخش از شاخصه‌ي توسعه و نگاه ویژه به آن شاهد رشد چشمگیر تولید گسترده صنایع دستی در استان بوده که در صورت حمایت های مالی و معنوی به توسعه پایدار استان کمک می کند.

استان ایلام در سالهای اخیر به جهت ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی، استعداد مناسبی در رشد صنایع دستی از خود نشان داده است. اختراع هنر گلیم نقش برجسته از سوی یک بانوی ایلامی، مهمترین رویداد فرهنگی و صنعتی استان ایلام طی دو دهه‌ي گذشته است که نشان دهنده‌ی مستعد بودن جوانان ایلامی در تولید و یا اختراع صنایع دستی جدید و معرفی آن به جهان است. گلیم نقش برجسته با برآورده کردن نیاز سلیقه امروز توانسته است به طور سریع جایگاه خود را در صنعت کشور پیدا کرده و نقش تعیین کننده ای در اقتصاد خانواده ها پیدا کند.

در اين مقاله برآن شده‌ايم كه به بررسی نقش گلیم نقش برجسته در برنامه‌هاي توسعه استان اشاره، و با تحلیل مشکلات و موانع سر راه توسعه اين صنعت، به بیان راهکارهايي علمي و عملی در راه پیشرفت صنایع دستی استان بپردازیم. امید است با ارائه اين مقاله كه حاصل سالها تلاش عملی در اين راه است، بتوانیم صنعت تولید گلیم نقش برجسته را يك گام به جلو هدایت كنيم.

واژگان كليدي:

گليم نقش برجسته - صنايع دستي ـ مديريت بازارـ توسعه يابي ـ پشم و كرك ـ شاخصه‌ي رشد ـ صادرات

مقدمه:

بی تردید صنایع دستی یکی از شاهکارهای هنر بشری است که در رشد و پیشرفت دانش، فرهنگ و اقتصاد جوامع و توسعه اثر مستقیم داشته و می تواند به عنوان موثرترین عامل در ایجاد ارتباط بین ملل و استوار نمودن مبانی ارتباط فرهنگی در سطح جهانی، نقش اساسی ایفا کند.

بالا بردن شاخص های توسعه انسانی، مشکلات ناشی از صنعتی شدن و آلودگی بیش از استاندارد شهرها، افزایش بهره وری و کارآمدی نیروی انسانی، اشتغالزایی، تعامل فرهنگها و گفتمانها و در مجموع رسیدن به توسعه پایدار از دغدغه هایی است که جهان امروز با آن روبروست و هر یک از کشورها در هر سطحی از توسعه هستند در تلاشند که پاسخ لازم به دغدغه‌های مذکور را بیابند.

در این میان کشورهایی که به تنوع بخشی اقتصاد روی آورده اند و می خواهند خود را از اقتصاد تک پایه برهانند و به توسعه برسانند، در جستجوی شناخت راهکار یا راهکارها هستند. یکی از این راهکارها توجه به صنایع دستی است که اغلب کشورها در کنار صنعت توریسم آنرا در برنامه توسعه مالی خود گنجانده اند تا از این طریق بتوانند فرآیند توسعه ملی خود را تکمیل بخشند.

کشور ایران، و در این بین استان ایلام به لحاظ داشتن صنایع دستی غنی و نیز تنوع آنها در تلاش است تا از این طریق به توسعه پایدار دست یابد و جایگاه ویژه خود را در توسعه استان پیدا کند. پرواضح است که دستیابی به این هدف مهم، مستلزم شناخت فرآیند ساخت صنایع دستی و عوامل موثر در ایجاد و تنوع آنها و نیز آثار اجتماعی آن است. لازم به یادآوری است که صنایع دستی یکی از مهمترین فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در استان ایلام به شمار می رود که نقش بسیار مهمی در اقتصاد خانواده ها و در سطح کلان در توسعه پایدار استان دارد.

*اهمیت و جایگاه صنایع دستی در برنامه‌هاي توسعه استان:

صنایع دستی در استان ایلام مقوله ای است که اهمیت آن در سالهای اخیر به عنوان صنعتي درآمدزا و تأثير گذار در رشد و توسعه بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت صنایع دستی بیشتر از این جهت است که اولاً زمینه های توسعه آن در استان بالقوه وجود دارد و مواد اولیه این نوع صنایع بخصوص گلیم نقش برجسته از قبیل کرک، پشم، رنگ و چوب های جنگلی و میزان این مواد در استان به حدی است که ضمن رفع نیازها، می تواند منجر به صادرات به سایر استانها شود و ثانیاً رشد صنایع دستی می تواند درآمد خانواده های استان را ارتقاء دهد.

صنایع دستی استان ایلام از جایگاه، سابقه طولانی و تنوع گسترده ای برخوردار است. این نوع صنایع را می توان به صنایع دستی جامعه عشایری، صنایع دستی جامعه روستایی و صنایع دستی جامعه شهری تقسیم بندی کرد. مهمترین صنایع دستی استان عبارتند از: گلیم نقش برجسته، سیاه چادر، جاجیم، گیوه، خورجین، نمد و ...

صنایع دستی ایلام که دارای پيشينه‌اي تاریخی غنی و پرفراز و نشیبی است، قسمت عمده‌ی احتیاجات منطقه را تآمین می کند و مازاد آن به خارج استان صادر می شود، ولی با توجه به توسعه صنعت در کشور این صنعت نیز در استان ایلام کماکان مانند قسمت های دیگر صنایع در استان تحول و توسعه پیدا نکرده و ضعیف‌تر هم شده است. علت اصلی این امر هم عدم حمایت مالی و نبود امکانات مالی پیشه‌وران است که انگیزه‌ای برای فعال کردن آن وجود ندارد و یا اینکه کم رنگ است.

با نگاه ویژه به این بخش از صنعت شاهد رشد چشمگیر تولید صنایع دستی در استان بوده که در صورت حمایت های مالی و معنوی به توسعه پایدار استان کمک می کند.

با وجود تنظیم طرح جامع توسعه استان ایلام از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان و بازنگری آن در سال 1379، سهم بخش صنایع دستی در این طرح به عنوان پایدارترین شاخصه‌ي رشد و توسعه ناچیز و غیرقابل بیان است.

استان ایلام در سالهای اخیر به جهت ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی، استعداد مناسبی در رشد صنایع دستی از خود نشان داده است. اختراع هنر گلیم نقش برجسته از سوی یک بانوی ایلامی، مهمترین رویداد فرهنگی و صنعتی استان ایلام طی دو دهه‌ي گذشته است که نشان دهنده‌ی مستعد بودن جوانان ایلامی در تولید و اختراع صنایع دستی جدید و معرفی آن به جهان است.

گلیم نقش برجسته با برآورده کردن نیاز سلیقه امروز توانسته است به طور سریع جایگاه خود را در صنعت کشور پیدا کرده و نقش تعیین کننده‌ای در اقتصاد خانواده‌هاي توليدكننده و نيز استان ايلام پیدا کند.

*مهمترین عوامل اهمیت و جذابیت گلیم نقش برجسته نسبت به سایر صنایع دستی:

جدید و امروزی بودن گلیم نقش برجسته و زیبایی تلفیق هنر گلیم بافی با فرش بافی

استفاده از رنگها و نقوش زیبای ایرانی در ساخت گلیم نقش برجسته و تنوع آن

ارزان بودن گلیم نقش برجسته نسبت به فرش، گلیم و جاجیم در موارد مختلف

سبک بودن و موارد استفاده های زیاد از آن، نسبت به فرش و گلیم در موارد مشابه

علاوه بر این موارد، ارزان بودن مواد اولیه ــ که منجر به تولید توسط خانواده‌های کم بضاعت با هزینه پایین می‌شود ــ باعث شده تا به سرعت در بین خانواده‌های ایرانی معروف شده و تقاضا برای خرید آن بالا رود. در این بین مدیریت صحیح در برقراری تعادل در بازار عرضه و تقاضا در استان و مدیریت تنوع ساخت گلیم نقش برجسته، همچنین استفاده از رنگ های روز در تولید این صنعت، باعث رشد و توسعه صنایع دستی در استان گرديده، علاوه بر پیدا کردن جایگاه اصلی خود در برنامه‌هاي بلند مدت توسعه استان، زمینه را برای رشد اقتصادی خانواده‌های توليد كننده ایلامی و در مجموع توسعه پایدار ایلام فراهم آورد.

*بررسی مشکلات و موانع سر راه توسعه گلیم نقش برجسته در استان ایلام

مهمترین مشکلات صنایع دستی استان ایلام، بخصوص گلیم نقش برجسته عبارتند از:

نبود نیروی متخصص کافی در رشته صنایع دستی

نبود امکانات و محل مناسب جهت ایجاد کارگاههای آموزشی و تولید و همچنین فقدان مکان مناسب جهت عرضه و فروش کالاهای تولید شده در حد کافی

بالا رفتن سرسام آور قیمت مواد اولیه بخصوص پشم

عدم تبلیغات کافی در جهت شناساندن هر چه بیشتر اهمیت صنایع دستی و گلیم نقش برجسته برای تشویق پیشه وران در بالا بردن کیفیت و کمیت محصول

عدم حمایت مالی لازم به تولیدکنندگان صنایع دستی

عدم آموزش کافی همزمان با رشد تکنولوژی و تحول در شیوه سنتی

عدم سرمایه کافی تولیدکنندگان

البته ذکر این مطلب لازم است که در سالهای اخیر به دلیل مدیریت صحیح و کارشناسی شده در عرصه صنایع دستی استان ایلام، شاهد رشد و بالندگی در عرصه توليد گلیم نقش برجسته به عنوان اصلی ترین و مهم ترین صنایع دستی استان بوده، و زمینه را برای سرمایه‌گذاری در این بخش از سوی سرمایه‌داران کشور فراهم آمده است. تبلیغات نسبتاً خوب در زمینه تشویق مردم به تولید صنایع دستی از جمله مواردی است که زمینه‌ساز بروز استعدادها و ایجاد صنایع دستی منحصر بفرد در استان گردیده است، اما نباید از نظر دور داشت که به دلایلی که ذکر خواهم کرد، برخی از صنعتگران فعال در عرصه صنایع دستی استان ایلام به خارج از استان مهاجرت و منجر به فرار مغزها و سرمایه‌های این صنعت مهم گردیده است.

*مهمترین علل بروز پديده فرار مغزها و سرمايه‌ها به خارج از استان:

· وضع مناسب کار در مراکز علمی و تحقیقاتی استانهای دیگر در مقابل عدم توجه به تحقیق و پژوهشهای علمی در استان

· عدم ارتباط مستقیم تحقیقات با صنایع در استان

· مناسب تر بودن شرایط کار در استانهای دیگر و امکان جذب آنها در مراکز متعدد آن استانها

· استان ایلام چه از لحاظ اعتبارات و چه از لحاظ مکان و ابزار کار دچار محرومیت است

با درک این موارد می توان به برنامه‌ریزی کامل و منسجمی در جهت جلوگیری از بروز این پدیده در استان دست پيدا كرد، که خود نیازمند حرکتی عمومی و قدم برداشتن در مسیر اهداف تعیین شده است.

*راهکارهای نجات گلیم نقش برجسته ایلام

گليم نقش برجسته ايلامي به دليل مواردي كه قبلاً ذكر شد دچار بازاري تقريباً ركودي بوده و از آن افزايش روز به روز تقاضا كه در سالهاي نخست اتفاق افتاد خبري نيست؛ و اين به آن دليل است كه استانهاي فعال در زمينه صنايع دستي، اقدام به تبليغات گسترده در زمينه گليم نقش برجسته نموده و با آموزشهاي لازم و حمايتهاي مالي و معنوي در جهت رشد اين صنعت در استان خود گرديده‌اند.

برای جبران اين كمبود در استان و همچنین ساماندهی وضعیت صنایع دستی استان جهت ارتقاء سطح کمی و کیفی گلیم نقش برجسته راهکارهای علمي و عملي ذیل پیشنهاد می شود:

الف: ساماندهی تولیدکنندگان و بافندگان گلیم نقش برجسته

این راهکار یکی از اصلی ترین و بنیادی ترین اصولی است که باید با نگاه ویژه به آن نگریست. جهت نیل به این هدف مهم، توجه به موارد زیر می تواند کارگشا باشد:

تشکیل اتحادیه صنفی بافندگان

تأمین اجتماعی بافندگان

بهسازی و سالم سازی کارگاهها

ایجاد مجتمع های گلیم بافی با حمایت کامل دولت

ایجاد صندوق قرض الحسنه بافندگان گلیم نقش برجسته با مشارکت دولت

ب: ساماندهی تولید:

ساماندهی تولید یکی ديگر از راهکارهایی است که جهت رشد کمی و کیفی تولید گلیم نقش برجسته در استان ایلام مؤثر است. رعایت این اصل به تولید انبوه و با کیفیت عالی گليم نقش برجسته منجر می شود.

توجه به موارد ذیل می تواند به درک بهتر موضوع کمک کند:

تولید هدفمند و تلاش در جهت تأمین گلیم مورد تقاضای بازار

تربیت طراح و ارایه طرحها و نقوش متناسب با فرهنگ، اقلیم و ...

پرهیز از مصرف مواد اولیه نامرغوب و نظارت کامل بر چرخه تهیه مواد اولیه

احیاء رنگرزی طبیعی

پرهیز از بافت بدون نظارت

ایجاد شبکه ناظرین فنی کمیته نقش برجسته وابسته به اتحادیه صنف

ملزم نمودن بافندگان و تولیدکنندگان گلیم نقش برجسته مبنی بر ارتقاء سطح مهارت

ج: آموزش:

یکی از بنیادی‌ترین اصول پیشرفت در علوم مختلف، مبحث مهم آموزش است. این موضوع تا به‌حدی اهمیت دارد که در جوامع مدرن، تولید بدون آموزشِ صحیح و به روز را، امری نسنجیده و غیر علمی تلقي مي‌كنند.

موارد ذیل، زیر مجموعه مبحث آموزش است که در بنیادی کردن و بهتر رعایت کردن آن اهميت دارد:

ایجاد رشته گلیم نقش برجسته در دانشگاه ها و مراکز آموزشی در کشور در مقاطع کاردانی و کارشناسی

برگزاری دوره های آموزش بِه‌آموزی گلیم نقش برجسته برای همه‌ی بافندگان

ایجاد شبکه اطلاع رسانی خاص دست اندرکاران تولید گلیم نقش برجسته

اختصاص بخشی از شبکه استانی ایلام به گلیم نقش برجسته به عنوان اصلی ترین صنایع دستی استان

پرهیز از برگزاری دوره های نوآموزی گلیم نقش برجسته

د: پژوهش و تحقیقات:

متأسفانه در سالهای گذشته راجع به صنایع دستی استان، بخصوص گلیم نقش برجسته، پژوهش و تحقیقی جامع و همه جانبه صورت نگرفته است؛ به طوری که برای تدوین این مقاله با کمبود منابع مواجه شدیم.

خوشبختانه در سالهای اخیر با مدیریت کارآمد، حرکتهای مثبتی در راستای تقویت بنیه پژوهشی صنایع دستی استان شروع شده که همایش حاضر نقش موثری در ترویج فرهنگ پژوهش و تحقیق در حوزه صنایع دستی در استان خواهد داشت؛ و پیامد آن علمی شدن تولیدات صنایع دستی و بکارگیری از تجربه های علمی محققین و پیشنهادها و راهکارهای عملي آنهاست.

به طور کلی بحث پژوهش و تحقیق در این عرصه با تأکید بر موارد ذیل و بهره‌گیری از آنها مورد تاکید است:

· آمارگیری از کارگاههای گلیم نقش برجسته در سطح استان

· پژوهش در علل رویکرد تولیدکنندگان به تولیدات پَست و متوسط

· شناسایی، ریشه یابی و احیاء نقوش گلیم ایلامی

· بررسی پتانسیلهای استان در زمینه کاشت، داشت و برداشت مواد رنگرزی طبیعی

· برگزاری جشنواره و همایش تخصصی گلیم نقش برجسته در شهرستانهای استان و مرکز

رعایت این موارد باعث رشد جایگاه علم در صنعت شده و در سطح کلان و در درازمدت منجر به بالا رفتن سطح کمی و کیفی تولیدات گلیم نقش برجسته و حضور گسترده در بازارهای جهانی و به طبع به توسعه استان کمک شایانی خواهد کرد.

ه: توسعه تجاری گلیم نقش برجسته ایلامی:

در سالهای اخیر به این مقوله کمتر پرداخته شده است. به دلیل عدم نیاز سنجی بازار تقاضا توسط تولیدکنندگان، بازار گلیم نقش برجسته توسعه تجاری لازم را نیافته و این امر مستلزم کار کارشناسی و مدیریت بازار است که امیدواریم در آینده این اتفاق بیافتد.

توجه به این اصل در آینده، به جهت جذب سرمایه‌گذاری در ايلام، می تواند مسیر توسعه پایدار استان را هموار و گلیم نقش برجسته ایلامی را در سطح کشور و منطقه به مردم بشناساند.

موارد ذیل زیر مجموعه مبحث ذکر شده است و در حوزه مديريت بازار است:

بازارشناسی گلیم نقش برجسته: انجام تدوین سیستم بازار و شناخت دقیق سلایق مشتری

بازارسنجی گلیم نقش برجسته: عرضه گلیم متناسب با تقاضای بازار

بازارگرایی گلیم نقش برجسته: تولید صرفاً متناسب با سلیقه مشتریان

بازاریابی گلیم نقش برجسته: تقسیم بندی بازار و انجام بازاریابی استراتژیک

بازارسازی گلیم نقش برجسته: کنترل تولید متناسب با نیازهای آتی مصرف کننده

بازارگردانی گلیم نقش برجسته: نظارت دقیق بر عرضه تولیدات

بازارداری گلیم نقش برجسته: اتخاذ نوآوری و انجام خدمات پس از فروش

بازارگرمی گلیم نقش برجسته: حفظ ارتباط با عوامل توزیع و افزایش توان رقابتی

بازارگردی گلیم نقش برجسته: شرکت در نمایشگاه‌های مختلف به منظور ایده یابی و معرفی محصولات

همان‌گونه كه ذكر شد مديريت بازار و زير شاخه‌هاي آن نقش بسزايي در توسعه صنايع دستي و بالا بردن ميزان عرضه و تقاضا و همچنين توسعه يك اقتصاد را دارد.

اميد است با بكارگيري روشهاي علمي و عملي به‌روز، بتوانيم به فردايي درخشان براي گليم نقش برجسته اميدوار، و با توجه به تبديل مرز مهران به منطقه آزاد تجاري، شاهد تبديل استان ايلام به قطب صادرات گليم نقش برجسته به كشور هاي منطقه در سطح كشور باشيم.

*نتيجه گيري:

پيش رو قرار دادن تحقيقها و پژوهشهاي بنيادين و علمي در زمينه صنايع دستي، و بهره‌گيري از توان متخصصان باتجربه، مي توان افقي روشن را براي صنايع دستي ايلام و بخصوص گليم نقش برجسته ترسيم كرد.

تدوين برنامه جامع توسعه گليم نقش برجسته در استان، تدوين سند چشم‌انداز توسعه صنايع دستي استان ايلام و تشويق و ترغيب جوانان به هنرآموزي و روي آوردن به اين صنعت مهم، مي تواند به توسعه و هدفمندتر شدن صنايع دستي استان ايلام كمك، و از آزمون و خطا در اين زمينه ممانعت به عمل آيد.

و ديگر آنكه مديريت بازار، توسعه تجاري بازار و تبليغات وسيع در رسانه‌هاي ارتباط جمعي جهت آماده ساختن ذهن مسؤلان كلان استان و كشور براي تغيير نگاه در اين بخش از صنعت مواردي است كه بايد به صورت هدفمند پيگيري تا جايگاه و نقش گليم نقش برجسته به عنوان مهمترين و اصلي‌ترين صنايع دستي استان پررنگ شده و توسعه كلان استان را به همراه آورد.

آنچه كه گذشت بخش كوچكي از پژوهشي بود كه در ساليان دور به جهت علاقه به اين حوزه انجام و به دلايلي ارائه آن به سمينارها و همايشهاي ملي ميسر نبود.

مآخذ:

1- مجموعه مقالات بررسي موانع فرهنگي توسعه با نگاه وي‍ژه به استان ايلام، به كوشش علي موسي‌نژاد، انتشارات پروهان، 1386

2- مجموعه مقالات مردم شناسي (3)، انتشارت مركز مردم شناسي سازمان ميراث فرهنگي كشور، 1366

3- تحقيق و پژوهش چند ساله نگارنده در حوزه صنايع دستي و هنرهاي سنتي، بخصوص گليم نقش برجسته كه برخي از آنها در نشريات ملي به چاپ رسيده است.

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از وبلاگ ایلام باستان، تاریخ انتشار: -، کد مطلب: -:www. ilambastan .blogfa.com