بنابر آنچه نوشت مورخين عرب برمي‌آيد خلفاي عباسي در شهرهاي ايران مساجد بسيار ساخته‌اند. مهمترين و برگزيده‌ترين نمونه موجود از مساجد دسته اول مسجد تاريخانه ‹1› دامغان است‹2› كه تاريخ ساخت آن قرن دوم هجري است و با وجود اينكه شيوه ساختماني آن به شرحي كه گذشت شيوه عربي است لكن طرز ساختمان ستون‌ها و نكاتي كه در آجركاري آنها بكار بسته‌اند كاملاً به شيوه معماري ايران در عهد ساسانيان صورت گرفته است تا آنجا كه به عقيده برخي مسجد تاريخانه يك بناي ساساني است كه پس از اشاعه اسلام تبديل به مسجد گرديده است.

اين انتساب صحيح نبوده بلكه طرح اساسي معماري مسجد مزبور همان طرحي است كه در آغاز اسلام آلبوم تصاویر مسجد تاریخانه دامغان؛ قدیمی ترین مسجد ایراناعراب در معماري خود بكار مي‌برده‌اند. در سمت جنوب مسجد تاريخانه دامغان ايواني در وسط و دو شبستان در طرفين آن قرار دارد كه طول ايوان 14 و عرض آن 5 متر مي‌باشد. در هر شبستان كه به طول 14 و عرض 12 متر است 3 ستون نيز در سمت عرض قرار داده شده كه قطر هر ستون 5ر1 متر است. آجرهايي كه براي اين ستون‌ها بكار رفته چهار گوش به طول و عرض 47% و به قطر 09% متر مي‌باشد و اين ابعاد به خوبي اندازه آجرهاي عهد ساساني را به خاطر مي‌آورد. در دو شبستان و ايوان به طور كلي 18 ستون قرار دارد كه روي هر رديف سه ستوني سه قوس شلجمي كه مختصر زاويه‌اي در نوك طاق گشته است استوار ساخته‌اند و بالاي قوس‌ها ديوار كوتاه و ضخيمي تا حدود يك متر يا كمي بيشتر چيده شده و به اين ترتيب اين قسمت از بنا به صورت شبستاني مشتمل بر هفت قسمت دالاني مانند در آمده است.

در سه طرف ديگر شبستان‌هايي كه هر كدام داراي يك رديف ستون است قرار دارد (به شرحي كه قبلاً اشاره گرديد). با اينكه مسجد تاريخانه داراي طرح معروف به عربي است ولي اگر با مساجدي چون جامع اموي دمشق و يا مساجد قاهره مقايسه گردد مشاهده مي كنيم كه ستون‌هاي آن بسيار قطورتر است و به ستون‌هاي مسجد دمشق كه از سنگ يك‌پارچه بوده و بالاي آن سر ستوني قرار گرفته شباهتي ندارد. ستون‌هاي قطور اين مسجد كاملاً با ستون‌هاي كاخ‌هاي ساساني همانند است. ديگر اينكه در مساجد دمشق و قاهره و نظاير سقفي كه روي ستون‌ها قرار دارد افقي است حال آنكه در مسجد تاريخانه روي ستون قوس شلمجي به چشم مي‌خورد و بين هر چهار ستون نيز يك پوشش گنبدي قرار دارد.

به اين ترتيب ثابت مي‌شود كه فرمانرواياني چون خلفاي عباسي با قدرت و تسلطي كه داشتند توانسته‌اند ابنيه‌اي به فراخور سليقه خود در ايران بسازند ولي در بناهاي فوق هنرمندان ذوق صنعتي و سبك‌هاي خود را بكار برده‌اند به عبارت ديگر تنها طرح اوليه مساجد عربي آن هم براي مدت كوتاهي در ايران عمل گرديده ولي جزييات معماري در هر صورت به سليقه و ميل استادان ايراني انجام يافته است.

در سمت شمال شرقي مسجد تاريخانه مناره‌اي قرار دارد كه در سال420 هجري بنا گشته است. ارتفاع آن 30 متر و قطر انتهاي تحتاني آن 5ر3 متر مي باشد. كتيبه‌يي به خط كوفي مشتمل بر آيات قرآني و نام سازنده آن بختيار فرزند محمد در وسط مناره تعبيه نموده‌اند

اين مسجد در 15 دي‌ماه 1310 توسط اداره كل باستان‌شناسي ذيل شماره 80 به ثبت تاريخي رسيده است. با اينكه از اين تاريخ تحت حفاظت اداره كل باستان‌شناسي محفوظ مانده و تعميراتي هم در آن انجام گرفته است ولي متاسفانه در اطراف آن زمين‌هاي زراعتي قرار گرفته و هر گاه حريمي بر آن تعيين نگردد مناره در معرض خطر انهدام خواهد بود

با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از سایت تاریخخانه دامغان، تاریخ انتشار: ـ ، کد مطلب: ـ ، www.tarikhaneh.com