شعارسال: 9 دسامبر 2017م حیدر العبادی، رییس جمهور عراق، پیروزی ارتش بر دولت خودخوانده داعش را اعلام کرد و بخش تاریکی در تاریخ کشور بسته شد. با این اوصاف، مردم عراق انتظارات بیشتری را از انتخابات پارلمانی 2018م داشته‌اند. سیاستمداران عراقی با آگاهی از این حقیقت وارد انتخابات پارلمانی شدند. ثبات نسبی و ثبات قیمت نفت داده‌های مثبتی برای سال 2018م هستند. چالش‌های پیش‌رو عبارت‌اند از ویرانی پشت‌سرگذاشته‌شده در طول نبرد با داعش و بازسازی شهرهای آزادشده و تشویق اعتماد میان گروه‌های مختلف جامعه عراقی برای دولت و سایر گروه‌های سیاسی. حل مشکلات عراق نیازمند انرژی و پول و چشم‌انداز بلندمدت است. در این راستا، تلاش سیاستمداران عراقی به‌تنهایی کافی نیست و تعهد بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای لازم است. موقعیت حیدرالعبادی قوی‌تر از 3 سال گذشته است، ولی در طول انتخابات پارلمانی 12 می 2018م شاهد چانه‌زنی‌های سیاسی مختلفی بودیم.

انواع چالش‌ها

انواع چالش‌های کنونی عراق عبارتنداز؛

الف) وضعیت حشدالشعبی، پیشمرگه‌ها و دیگر گروه‌ها

شکست گروه تروریستی داعش توسط نیروهای عراقی با حمایت ائتلاف نیروهای بین‌المللی، روحیه نیروهای امنیتی را افزایش داد. علی‌رغم این موفقیت‌ها مسایلی در حوزه امنیتی وجود دارد. مهم‌ترین آن، وضعیت پیشمرگه‌ها و آینده نیروهای حشدالشعبی هست که نیروی مردمی محسوب می‌شود. حشدالشعبی با مصوبه پارلمانی قانونی شده است و تحت کنترل نخست‌وزیر هست. دیدگاه‌های متفاوتی در حوزه فعالیت‌های نیروهای حشدالشعبی وجود دارد و مساله‌ساز شده است. برخی از اعضای این گروه مانند؛ کتایب حزب‌الله و عصایب اهل الحق وفادار به مقامات مذهبی ایران هستند، در حالی ‌که رهبران دیگر گروه‌ حشدالشعبی یعنی ابومهدی المهندس (جمال جعفر ابراهیم) توسط آمریکا به‌عنوان گروه‌های تروریستی در نظر گرفته شده‌اند. این گرو ه‌ها فعالیت‌هایی علیه نیروهای ائتلاف در عراق در گذشته داشته‌اند. (1)

جنگ علیه داعش وضعیت حشدالشعبی را در دیدگان مردم و سایر گروه‌های سیاسی قانونی کرد. در روند انتخابات پارلمانی می 2018م برخی از اعضای این گروه مانند؛ جنبش بدر مشتاقانه منتظر بودند که تلاش‌های آنان در نبرد با داعش به ثمر بنشیند. درست در نقطه مقابل، برخی از بخش‌های جامعه عراق بر این باور بودند که گروه‌های نظامی باید خود را از فرایند سیاسی دور کنند و تنها به امور نظامی بپردازند. نباید فراموش کرد که برخی از اعضای حشدالشعبی مانند کتایب حزب‌الله قبل از ظهور داعش نظامی بودند و از گروه حشدالشعبی به‌عنوان پوششی برای اهداف خود استفاده می‌کردند و در طول مرزها به‌عنوان یک ساختار دولت موازی با کشورهای همسایه فعالیت داشتند.

حضور مداوم گروه‌های نظامی خارج از کنترل دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین چالش برای ثبات و امنیت کشور باقی خواهد ماند. در مورد نیروهای پیشمرگه‌ها در گذشته مشکل بزرگی نبود، ولی بعد از جریان همه‌پرسی استقلال حکومت منطقه‌ای کردستان عراق اختلافاتی میان اربیل و عراق شکل گرفته و مشکلاتی به وجود آمده است. حیدرالعبادی در سخنرانی که بعد از پیروزی ارتش علیه داعش انجام داد این پیروزی را به گروه‌های نظامی و سایر گروه‌ها تبریک گفت و هیچ نامی از پیشمرگه‌های کرد نبرد. علی‌رغم جان‌فشانی‌هایی که کردها انجام داده بودند، این مساله اعتراضاتی را در میان پیشمرگه‌ها به وجود آورد. (2) بعد از این انتقادها، دفتر حیدرالعبادی بیانیه‌ای تدوین کرد و به نقش پیشمرگه‌ها هم اشاره کرد. یکی دیگر از اختلافات اربیل و بغداد، بحث در مورد تعداد پیشمرگه‌های کرد و حقوقی هست که باید توسط دولت پرداخته شود. علاوه بر مشکلات ذکرشده، پیشگیری از ظهور مجدد داعش و تسهیلات لازم برای گروه‌های مسلح محلی برای دفاع از حکومت و امنیت جمعیت اعراب سنی و همبستگی اجتماعی از جمله نگرانی‌های امنیتی گروه‌های مختلف عراق هست.

ب) مبارزه با فساد

از چالش‌های امنیت سیاسی مبارزه با فساد اداری در روند دولت‌سازی عراق هست. به دنبال پایان نبرد با داعش، حیدرالعبادی اعلام کرد: «نبرد بعدی ما علیه فساد خواهد بود. مبارزه با فساد اداری از موضوعات محوری در روند بازسازی و دولت‌سازی هست. فساد اداری و فعالیت‌های جدایی‌طلبانه از علل ریشه‌ای و اصلی اضمحلال در چرخه دولت‌سازی است. در تابستان 2015م به دنبال حرکات اعتراضی دولت تحت فشار قرار گرفت تا اصلاحات را دنبال کند. این حرکت به شکل عمده از سوی فعالان جامعه مدنی، سکولارها، ملی‌گرایان و فعالان حقوق زنان شکل گرفته بود. در سال 2016م، به دنبال حمایت مقتدی صدر این جنبش رشد پیدا کرد. در حال حاضر، طیف وسیعی از سازمان‌های سکولار و مذهبی از این جنبش حمایت می‌کنند. این جنبش خواهان اصلاحات قانون اساسی و انتخاباتی است و شعار رایج آن «فساد نیز همانند تروریست است». (3) در سال 2015م حیدرالعبادی به دنبال تصویب لایحه‌ای بود که اصلاحات سیاسی، اداری و اقتصادی را انجام دهد. این اصلاحات شامل حذف سمت‌های معاونت ریاست جمهوری و نخست‌وزیری و حذف تخصیصات بودجه‌ای سازمان‌های دولتی بودند. این اصلاحات به دنبال حمایت آیت‌الله سیستانی صورت گرفت. علی‌رغم تصویب پارلمان اصلاحات انجام نشد. سیستم قضایی به حدی ضعیف بود که توان انجام آن‌ها را نداشت. به جای آن، اصلاحات سیاسی و ناخواسته‌ای صورت گرفت. به‌عنوان‌مثال، شورای عالی قضایی عراق در سال 2016م حکم داد که حذف پست معاونت نخست‌وزیری غیرقانونی بوده است و دوباره تاسیس شد. اوت 2015م آیت‌الله سیستانی از حیدرالعبادی درخواست کرد اصلاحات ضد فساد اداری را تقویت کند و قول داد از این روند حمایت کند. هر چند که آیت‌الله سیستانی هم قادر به متقاعدکردن رهبران در حمایت از اصلاحات نبود. (4) علی‌رغم شکست روند اصلاحات در فاصله سال‌های 2015 تا 2017م، جنبش‌های اعتراضی در خصوص اصلاحات (اداری، قضایی، قانونی و سیاسی) ادامه پیدا کرد و در روند انتخابات پارلمانی می 2018م شاهد آن بودیم.

پ) روابط اربیل و بغداد

از دیگر چالش‌های عمده امروز عراق، آینده روابط اربیل و عراق بعد از همه‌پرسی سپتامبر 2017م هست. با اعلام تصمیم دادگاه عالی فدرال عراق بر غیرقانونی‌بودن همه‌پرسی استقلال کردستان و بی‌نتیجه‌ماندن آن، بغداد در مذاکرات آینده روابط با اربیل دست بالا را گرفت. (5) در فضای جاری، مسایل عمده میان بغداد و اربیل، مربوط به مرزها، فرودگاه و بودجه خواهد بود. با کنترل کرکوک و سایر قلمروهای اطراف آن توسط ارتش عراق، حیدرالعبادی دست بالا را دارد و از دولت‌های همسایه یعنی ایران و ترکیه و نیز حکومت منطقه‌ای کردستان درخواست کرده کنترل مرزها را بر عهده گیرند. به جز کنترل مرزها، فرودگاه‌های اربیل و سلیمانیه برای حکومت منطقه‌ای کردستان حیاتی هستند. بنا به درخواست دولت بغداد بعد از همه‌پرسی، این دو فرودگاه برای پروازهای بین‌المللی بسته بودند و تنها پروازهای داخلی داشتند. کنترل مرزها و پروازهای بین‌المللی نه تنها برای درآمد گمرگی، بلکه از چشم‌انداز خودمختاری و استقلال نیز مهم هستند. به جز مساله مرزها و فرودگاه، اختلاف دیگر میان اربیل و عراق مناطق نزاع‌برانگیزی است که در آینده می‌تواند مساله‌ساز شود. اگرچه برخی از این مناطق در حال حاضر تحت کنترل بغداد هستند، برخی مناطق دیگر میان ارتش و حشدالشعبی از یک طرف و نیروهای پیشمرگه از طرف دیگر تنش به وجود آورده‌اند. اختلاف دیگر بغداد و اربیل مساله بودجه هست که در سال‌های گذشته نیز مساله‌ساز بوده است. این اواخر بغداد سهم بودجه اختصاصی به منطقه کردستان عراق را کاهش داده، با این استدلال که سهم اختصاصی قبلی متناسب با جمعیت کردستان عراق نبوده است. مطابق این منطق، جمعیت کردستان عراق 6/12 درصد جمعیت کل کشور است و نیاز به داشتن سهمی از بودجه دارد. به‌علاوه، حقوق گمرگی که توسط حکومت کردستان عراق جمع‌آوری می‌شد، به بغداد منتقل شد. بغداد، همچنین، درصدد است صادرات نفتی منطقه کردستان را، محدود و به‌نوعی فعالیت‌های اقتصادی مستقل این منطقه را کنترل کند. در عمل به این تقاضا، دولت عراق مشخص کرده است که خواهان پرداخت حقوق کارکنان دولتی کردستان عراق هست. از این‌ رو، دولت باید به دنبال جمع‌آوری اطلاعات در خصوص تعداد کارکنان دولتی کردستان عراق باشد.

مساله ای که در اینجا وجود دارد حکومت منطقه‌ای کردستان در خصوص تعداد کارکنان این منطقه بزرگنمایی کرده تا قادر به دادن جایزه به وفادارانش باشد؛ به‌گونه‌ای که سرمایه هر کدام از کارکنان دولتی این منطقه بالاتر از کارکنان دولتی بغداد هست. (6) علاوه بر اختلاف‌های مذکور، سهمی از بودجه دولت به بازسازی مناطق آزادشده از داعش اختصاص پیدا کرده، به همین دلیل بودجه اختصاص‌یافته به منطقه کردستان عراق کاهش یافته است. جنگ علیه داعش به کاهش تولیدات نفتی و صادرات آن انجامید و ساختارهای زیربنایی صادرات نفتی آسیب دید. بنابراین، صادرات نفتی شمال عراق به شدت کاهش پیدا کرد. کاهش صادرات نفتی به اوضاع اقتصادی کردستان عراق و بقیه حوزه‌های نفتی آسیب رساند. کنترل کرکوک توسط دولت عراق عامل دیگری بود که اوضاع اقتصادی کردستان را تحت تاثیر قرار داد. به جای استفاده از خطوط لوله نفتی کردستان عراق، بغداد معامله‌ای را با تهران در حوزه صادرات و تجارت نفتی امضاء کرد. مطابق با این توافق، کامیون‌هایی حدود 30 تا 60 هزار بشکه نفت خام کرکوک را به کرمانشاه انتقال می‌دهند. در این تبادل، بعد از تصفیه نفت خام شمال عراق در ایران، این میزان نفت به جنوب عراق تحویل داده می‌شود. (7) این مساله برای بهره‌مندی ترکیه و کردستان عراق از هزینه‌های ترانزیتی مانع ایجاد می‌کند. علاوه بر کاهش صادرات نفتی، کاهش قیمت نفت به بودجه دولت آسیب رسانده است. در سال 2018م دولت عراق مجبور بود با مساله پناهندگان و بازسازی شهرهای آزادشده از حملات داعش و منابع محدود دست‌وپنجه نرم کند. (8)

پ) اقتصادی و اجتماعی

1- نوسانات قیمت نفت و انرژی

انجام خدمات اقتصادی از محورهای چالش‌برانگیز در روند دولت‌سازی عراق است. روند بازسازی و دولت‌سازی عراق از درون همین چالش‌های اقتصادی هدایت خواهد شد. روند انقباضی محصولات کشاورزی و صنعتی عراق منجر به عدم توازن در میان صادرات و واردات شده است؛ به‌گونه‌ای که دولت قادر به تامین تقاضاهای شهروندان نیست. بعلاوه مطابق با طرح نخست‌وزیری، ارزش بازسازی زیربناها حدود 100 میلیارد دلار تخمین زده‌شده، مشخص نیست این میزان از سوی چه نهادهایی پرداخت خواهد شد.

میزان قیمت نفت و صادرات آن از چالش‌های عمده در روند دولت‌سازی است. در عراق 95 درصد درآمدهای دولتی از نفت است. نفت قدرت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی دارد، ابزار حمایتی دولت است و در جنگ نیز کاربرد زیادی دارد. این منبع به رهبران اجازه می‌دهد نهادهای دولتی را شخصی کنند. کاهش یا حذف بهای دریافتی این منبع منجر به بزرگ‌شدن و بالارفتن هزینه‌های دولتی می‌شود. فساد مالی که در این خصوص توسط نهادهای دولتی عراق انجام ‌شده، به دفتر نخست‌وزیری ارسال شده است. کاهش شدید قیمت نفت بغداد را مجبور کرده سیاست‌های جدید اقتصادی اتخاذ کند. حیدرالعبادی اعلام کرده: «اصلاحات اقتصادی یک اولویت است.» وی در خصوص جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی اقداماتی انجام داده و این مقوله را در راستای اصلاحات اقتصادی می‌داند. به‌طور تاریخی، ثروت نفتی عراق سرمایه‌گذاران متعددی را به درون اقتصاد این کشور کشانده است. اقدام بعدی حیدرالعبادی روند خصوصی‌سازی سیستم برقی و بانکی عراق است. وی خواهان رقابت بیشتر عراق در منطقه است. دفتر نخست‌وزیری عراق همچنین از مشاغل در ابعاد مختلف در حوزه‌های انرژی و نفتی، خدمات و کالاهای مصرفی حمایت کرده است. علی‌رغم تمامی خواسته‌های حیدرالعبادی در حوزه اقتصادی، وی با چالش‌های قوی اقتصادی رسمی و غیررسمی مواجه است. بر این پایه، مقاومتی که از سوی مخالفان سیستم حمایتی صورت می‌گیرد، چالش‌ بعدی حیدرالعبادی را رقم خواهد زد. (9)

2- آوارگان داخلی و خارجی

رویکرد انتخاباتی در سال 2018م، چالش دیگری است که دولت عراق را در بازگرداندن پناهندگان داخلی و خارجی به خانه‌هایشان به‌خصوص در مناطق سنی‌نشین ناتوان می‌کند. مطابق با آمار سازمان ملل متحد، حدود 2/3 میلیون پناهنده خارجی و 11 میلیون از خود مردم عراق نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستند (10)، هر چند دولت عراق اعلام کرد تمامی پناهندگان را قبل از پایان جنگ به خانه‌هایشان بازمی‌گرداند. با این حال، مشکلات زیربنایی، کمبود برق و آب آشامیدنی مانع از بازگشتشان می‌شود. (11) بازسازی شهرها مساله حیاتی در ثبات کشور هست و نباید شاهد تکرار چرخه‌های خشونت در عراق همانند سال 2003م بود. ثبات سیاسی در عراق زمانی شکل واقعی به خود می‌گیرد که تمامی پناهندگان به خانه‌هایشان برگردند و در انتخابات شرکت کنند. دولت مرکزی عراق لازم است این مشکلات را مرتفع کند، هر چند که محدودیت‌های منابع مالی و ظرفیت‌های سازمانی موانعی را ایجاد می‌کند. مطابق با آمار پنتاگون، آمریکا 3/14 میلیارد دلار در طول 3 سال گذشته در عراق و سوریه در نبرد علیه داعش هزینه کرد، اما تنها حدود 4/1 میلیارد دلار صرف بازسازی کرد. (12) دولت عراق لازم است برای بازسازی کشور و پیشگیری از بازگشت و تکرار چرخه‌های خشونت روابط خود را با همسایگانشان بهبود ببخشد. چشم‌انداز دولت عراق برای بهبود روابط با همسایگانش ضرورتی است که منجر به توسعه و بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور می‌شود. کنفرانس بین‌المللی کویت با حمایت بانک جهانی در راستای کمک‌های مالی و بازسازی شهرهای ویران‌شده عراق در فوریه 2018م برگزار شد. (13) کشورهای عربی منطقه نقش مهمی در پیشگیری از ظهور مجدد داعش در عراق و کاهش سطح روابط بغداد و تهران دارند.

نتیجه‌گیری

در ابتدای سال 2018م گروه‌های سیاسی مختلف عراق خود را برای تغییرات سیاسی مهم در کشور آماده کردند. بعد از آخرین انتخابات، عراق شرایط سخت امنیتی و اقتصادی داشت. نگرش نوری‌المالکی، نخست‌وزیر سابق عراق، مشکلات عدیده‌ای را برای جمعیت سنی و گروه‌های کردی ایجاد کرده بود. نوری مالکی حتی در میان جمعیت شیعه نیز محبوبیتی نداشت. با کنترل موصل و یک‌سوم از خاک کشور توسط داعش، مسایل امنیتی به‌وضوح دیده شد. چشم‌انداز عراق 2018م روشن‌تر از سال‌های گذشته است. ثبات قیمت نفت بعد از پیروزی علیه داعش به بیش از 60 دلار رسید. عراق خسته از تنش‌های قومی و تحرکات جدایی‌طلبانه نیازمند اعتمادسازی گروه‌های مختلف سیاسی است. حضور گروه‌های مختلف سیاسی در انتخابات پارلمانی 12 می 2018م، مردم را نسبت به ثبات سیاسی و بهبود اوضاع کشور امیدوار کرده‌ است.

منابع

1. Ali, Kurdistani,. "The militia leader who defies the US and proud of loyalty to Iran.« Rudaw, June 7, 2016.http://www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/0706201.

2. Nehal, Mostafa,. "Peshmerga slams Abadi for not mentioning troops’ role in anti-IS war.» Iraqi News, December 10, 2017. https://www.iraqinews.com/iraq-war/peshmerga-slams-abadi-not-mentioning-troops-role-anti-war/.

3. Asia Sat, ‘Abadi: Our Next War is against Corruption,’ (al-Abadi: harabna al-muqbila dhud al-fasad), 07 November 2017 (accessed

09 November 2017).

4. National Democratic Institute, ‘Improved Security Provides Opening for Cooperation in Iraq: March to April 2017 Survey

Findings,’ 7 June 2017 (accessed 09 November 2017).

5. Ahmad, Rasheed,, and Jalabi, Raya. "Iraqi court rules Kurdish

independence vote unconstitutional.« Reuters, November 20, 2017..https://www.reuters.com/article/us-mideast-crIS-iraq-kurds/iraqi-court-rules-kurdish-independence-vote-unconstitutional-idUSKBN1DK0Q6.

6. Al.Qaraweeis Harith, Hasan,. "Budget Politics and Baghdad-Kurdish Relations.” The Atlantic Council, November 16, 2017. http://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/budget-politics-and-baghdad-kurdish-relations.

7. "Iraq and Iran sign Kirkuk oil swap deal.” Reuters, December 9, 2017. https://www.reuters.com/article/us-iran-iraq-oil/iraq-and-iran-sign-kirkuk-oil-swap-deal-idUSKBN1E30JE.

8. "Erbil, Baghdad to hammer out agreement that will end flight ban, statement.” Rudaw, January 13, 2018http://www.rudaw.net/english/kurdistan/13012018.

9. Tabaqchali, Ahmed, ‘Iraq’s Economy after ISIS: An Investor’s Perspective,’ Institute of Regional and International Studies,

(accessed 14 December 2017).

10,. Global Humanitarian overview 2016, UNOCHA,https://www.unocha.org/sites/unocha/files/GHO-2016.pdf.

11. Mohamed, Mostafa, "Iraqi government: nearly 22.000 refugees repatriated in Mosul in 4 days.” Iraqi News, October 30, 2017. https://www.iraqinews.com/features/iraqi-government-nearly-22-000-refugees-repatriated-mosul-4-days/ , Sly, and Ameen Schwan, Aaso. "IS is near defeat in Iraq. Now comes the hard part.” the Washington Post, September 13, 2017.https://www.washingtonpost.com/world/middle_east.

13. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crIS-syria-usa/iraq-reconstruction-conference-in-kuwait-planned-for-early-2018-idUSKCN1BX2CY?il=0

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 8خرداد1397 ، کدخبر: 182196: www.npps.ir