شعارسال: سد ایلیسو یکی از بزرگ‌ترین سدهای طرح گاپ (GAP)، بر روی رود دجله در کشور ترکیه ساخته شده است جز 15 سازه بزرگ دنیا و نمونه‌ای از ساخت مهندسی است. آبگیری سد ایلیسو در ترکیه و کاهش جریان آب ورودی به عراق دیدن نوک کوه یخ است. سدی که بر ورودی حوضه رودخانه دجله در 4 کشور ترکیه، سوریه، عراق و ایران زده شده است و رگ‌های حیات تمدن بین‌النهرین را سد کرده است، سدی که پس از آبگیری، آورد 21 میلیارد مترمکعب متوسط سالیانه رودخانه دجله برای عراق را محدود می‌کند و مستقیماً بر 15 استان این کشور از جمله موصل و بغداد به‌صورت مستقیم تأثیر می‌گذارد.

‌با وجود شرایط جغرافیایی حوضه دجله و دشواری اجرای پروژه‌های بزرگ نسبت به حوضه رودخانه فرات، ترکیه در سال‌های اخیر به برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از این رودخانه پرداخته و آبگیری سد ایلیسو تازه‌ترین اقدام ترکیه در این حوضه آبریز است.

پروژه‌های اولیه در دهه 1940 با تمرکز بر تولید انرژی برقابی و تأمین آب کشاورزی برای مناطق پایین‌دست تعریف شده بودند و در اوایل دهه 1970 طرح‌های ترکیه در قالب پروژه آناتولی شرقی (گاپ)‌ تعریف گردید. تاکنون 8 سد بزرگ و هشت نیروگاه برقابی در قالب طرح گاپ بر روی رودخانه دجله و سرشاخه‌های آن در ترکیه احداث شده است. این پروژه شامل احداث یک سیستم در بالادست رودخانه دجله برای تنظیم جریان رودخانه است که ایلیسو با ظرفیت تولید 1200 مگاوات نیروی برقابی در مرکز آن واقع شده است. این طرح با مخالفت افکار عمومی مواجه شده ولی با این وجود در سال 2010 عملیات اجرایی آن از سر گرفته شد و در دقیقه اکنون در حال آبگیری است.

ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی خود قادر است در حدود یک‌سوم مجموع جریان رودخانه دجله را کنترل نماید و سعی دارد تا سرشاخه‌های رودخانه زاب بزرگ را که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، کنترل نماید؛ هرچند توپوگرافی منطقه‌این کار را با چالش مواجه خواهد کرد اما تجربه ترکیه نشان داده است که این کار نشدنی نیست.

محتمل‌ترین اثر کاهش آب ورودی به عراق، از دست رفتن کشاورزی آسیب‌پذیر در عراق و افزایش بیابان‌زایی در این کشور است که اثرات جانبی آن به مانند گذشته ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. علاوه بر کشاورزی، عدم بازسازی خاک در بین‌النهرین و خشک شدن تالاب‌ها پیامد سد ایلیسو و سدهای دیگر در ترکیه است. اما نگران‌کننده‌تر آن است که خشک شدن تالاب‌ها نه‌تنها ریزگردها را در ایران تشدید می‌کند، بلکه باید در آینده انتظار نمک‌گیر شدن مردم ایران از طریق ریزگردهای نمکی عراق باشیم. نمک‌هایی که ممکن است تعداد استان‌های تحت تأثیر را در ایران و عراق جمعاً به 30 استان برساند. بر اساس نتایج مطالعه مشترک دانشگاه بصره و واترلو کانادا، نزدیک‌ترین پیامدهای مورد انتظار بعد از آبگیری سد ایلیسو به شرح زیراست:

شوری آب ورودی به عراق به‌واسطه ساخت سد افزایش زیادی می‌یابد.

پیشروی خلیج فارس در محل اروندرود (شط العرب) و کاهش آب ورودی به هور الحمار و هور مرکزی (به عنوان منشأهای خارجی ریزگردهایی که ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهند).

انباشت حجم بسیار زیاد نمک و خشک شدن آن

بر اساس نظر سازمان جهانی بهداشت زمانی که شوری از 1000 قسمت در میلیون (پی پی ام) بیشتر شود برای انسان غیرقابل‌مصرف می‌شود (شرایطی که در حال حاضر در بغداد برقرار است) و اگر این مقدار دو برابر شود، آب قابلیت استفاده در بخش کشاورزی را نخواهد داشت. قبلاً آبی که وارد عراق می‌شد، دارای شوری 275 پی پی ام بود و انتظار می‌رود در آینده این مقدار به 550 پی پی ام برسد. این در حالی است که گزارش‌ها حکایت از شوری 2250 در برخی نقاط تالاب‌های عراق دارند. این شرایط نوید روزهای خوبی برای اکوسیستم‌ها، زمین‌های کشاورزی و همچنین سلامت مردم در غرب و جنوب کشور را نمی‌دهد. آبگیری این سد زنگ خطر را برای امنیت محیط‌زیستی ایران به صدا درآورده است.

آب پدیده‌‏ای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، زیست‌محیطی و نظامی است که ثبات، امنیت و پایداری جامعه، نظام سیاسی، همبستگی ملی و پیوستگی سرزمینی کشورهای خاورمیانه را به مخاطره انداخته است، به‌گونه‌ای که نمی‌توان در قالب قوانین و قواعد موجود آن را مهار و هدایت کرد، باید گفت پدیده یادشده وارد حوزه امنیتی شده است. بدین معنا که این پدیده در افکار عمومی به عنوان تهدیدی نمود یافته است که رفع آن استفاده از هر‌گونه ابزار زور را برای کشورهای خاورمیانه توجیه و مشروع می‏نماید.

عدم وجود ساختارهای مناسب مدیریتی در بهره‌برداری مشترک و حکمرانی آب‌های فراسرزمینی، انفعال در برابر تحرکات منطقه‌ای کشورهای همسایه در زمینه‌ی برداشت آب‌های سطحی و زیرزمینی، نبود موافقت‌نامه‌ها و معاهدات بین‌المللی فعال در زمینه آب‌های سطحی و زیرزمینی مرزی بین ایران و کشورهای همسایه، نشانگر عدم توجه ایران به این منبع حیاتی و اتخاذ رویکردهایی در جهت امنیت و منافع ملی بوده است. نبود یک نگاه جامع به اندرکنش‌های آب‌های سطحی و زیرزمینی در این مناطق سبب شده است تا اندک توافق‌های صورت گرفته نیز لازمه اجرایی نداشته باشند. در حال حاضر ایران با رویدادهای آب-سیاستی روبرو است که در چند سال گذشته مشارکت فعالی در رقم زدن آنها نداشته است و دیپلماسی فعالی در این زمینه از جانب ایران شکل نگرفته است (و اگر اقدام موقتی صورت گرفته است نتایج ملموسی در پی نداشته است).

لازم است در زمینه آب دیپلماسی مختص به آن بین کشورهای منطقه شکل گیرد و موضوع آب باید در یک نگاه کلان‌تر و نگرش جامع‌تر و فراتر از مرزهای سرزمینی، مورد توجه سیاستمداران کشور و نیز دیگر کشورهای منطقه قرار گرفته و به‌صورت جدی به عنوان بهانه‌ای برای افزایش همکاری‌ها مد نظر قرار گیرد. از این رو، لازم است که به منظور تأمین امنیت و رفاه مردم ایران، استراتژی‌های روابط بین‌الملل همه کشورهای منطقه نیز در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جهت افزایش همکاری‌های اقتصادی و بر مبنای قابلیت‌ها، ارزش‌ها و ویژگی‌های هیدروپلیتیکی و شاخص‌های تأمین انرژی و غذا و با محوریت توسعه اقتصادی پایدار و حفاظت از محیط‌زیست در منطقه و کشور بازطراحی و به جدیت پی‌ریزی و اقدام شود.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 9تیر1397، کدخبر: 182222: www.npps.ir