شعارسال: یکی از بناهایی که در قلب اصفهان میدرخشد و گردشگران بسیاری را بهسوی خود جذب میکند، بنای تاریخی مسجد شیخ لطفالله است، بنایی که چه از نظر معماری درونی و چه از نظر معماری بیرونی یکی از شاهکارهای دوره صفوی و شاه عباس بهشمار میرود.
تاریخنویسان عنوان میکنند که این بنا مسجد خانوادگی شاهعباس بهشمار میرفته و به همین دلیل معماری منحصربهفردی را در موارد مختلف در خود جای داده، اما یکی از مهمترین و چشمنوازترین قسمت معماری این بنا گنبد آن است، گنبدی که از چندین لایه تشکیل شده و در لایه بیرونی خود یک گنبد فیروزهای بسیار زیبا را دارد که بهنوعی خود میتواند نمادی از نصف جهان باشد.
در سالهای اخیر کارشناسان بناهای سنتی ترک بزرگی را در سه لایه از این گنبد مشاهده کردند و بر همین اساس میراثفرهنگی تصمیم بر مرمت گنبد زیبای این بنای تاریخی گرفت، چندی پیش بود که پس از چندین سال انتظار بالاخره خبر باز شدن داربستها از روی گنبد فیروزهای مسجد در رسانهها منتشر شد.
اما نکته قابلتوجه پس از برداشته شدن داربست اختلاف رنگی بود که در قسمت مرمتشده و قسمت قدیمی گنبد مشاهده میشود و بهنوعی شاید گنبد فیروزهای و بسیار زیبای مسجد شیخ لطفالله دیگر آن جذابیت گذشته خود را ندارد و نهتنها جذاب نیست، بلکه بهنوعی دافعه هم دارد.
بعد از آنکه نمایندگان وزارت میراثفرهنگی ازجمله رئیس پژوهشکده مرمت و حفاظت از آثار تاریخی پژوهشگاه میراثفرهنگی، شیوه مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله را تأیید کردند، برخی از کارشناسان و دانشگاهیان از پژوهشکده مرمت این پرسش را مطرح کردند که آیا این مرمت براساس منطق و دلیل علمی تأیید شده یا در انجام آن از طرح مطالعاتی و خرد جمعی استفاده شده است.
درحالیکه پژوهشکده مرمت مهر تأیید بر کار متولیان میراثفرهنگی اصفهان زده، این کارشناسان گفتند گنبد مسجد شیخ لطفالله باید توسط صاحبنظرانی از سراسر کشور بررسی و تأیید شود. بهاعتقاد آنها دخالت در مرمت گنبد، بدون مطالعه بنای این مسجد کار نادرستی است و بدون طرح مرمت، دخالت در مرمت آن میتواند فاجعهآفرین باشد.
از نظر کارشناسان تا آنچه که در اصفهان رخ داد سید مرتضی فرشتهنژاد، کارشناس مرمت، به ایرنا گفت: رئیس پژوهشکده مرمت روی کدام اصل، مرمت گنبد شیخ لطفالله را تأیید کرد؟ پژوهشکده باید نظر همه کارشناسان اصلی و صاحبنظران را که روی این بناها کار کردهاند، میگرفت و با ارزیابی نکات مثبت و منفی، اعلام نتیجه میکرد.
وی با انتقاد از پروژههایی مثل بدنهسازی و پیادهروسازی چهارباغ یا وضعیت کاشیکاری گنبد مسجد جامع عباسی گفت: کار مرمت روی یک اثر جهانی مثل مسجد شیخ لطفالله باید یک کاری علمی باشد. پژوهشگاه هم برای تأیید مرمت این گنبد باید دلایل علمی و منطقی داشته باشد. آنچه که روی داده اعم از مرمت گنبد و تأیید آن درست نیست و در هیچ یک از مجامع علمی جهانی این کارها پذیرفته نیست و بیشتر موجب تمسخر وضعیت مرمت آثار تاریخی ایران خواهد بود. فرشتهنژاد گفت در فرآیند اجرای این طرح باید نظر کارشناسان و صاحبنظران امر را میپرسیدند.
پیهای مسجد شیخ لطفالله نم کشیده است فرشتهنژاد معتقد است که زیرزمین مسجد شیخ لطفالله شبستان نبوده و حدود 25 سال پیش کف آن بتن شده و دیوارهها را کاشی کردهاند.
وی مشکل اصلی گنبد شیخ لطفالله را کاشیکاری نایکش زیرزمین دوره شاهعباس دانست که اکنون عواقب ناشی از کاشیکاری آن، کل بنا را تحت تأثیر قرار داده است.
این کارشناس یادآور شد: بهرغم اینکه بارها گفته شد اینجا نایکش است، اما در آن دوران رئیس میراثفرهنگی اصفهان کف و دیوارهها را کاشی کرد و هواکشها را مسدود کردند و از همان زمان بنا شروع کرد به نم کشیدن و رطوبت به پایهها کشیده شد.
این کارشناس خطاب به متولیان میراثفرهنگی گفت: مشکل اصلی گنبد جای دیگر است؛ دراینباره باید سخن کارشناسان و صاحبنظران امر شنیده میشد.
وی افزود: رطوبت تأثیر بدی روی پایههای بنا گذاشته و به همین دلیل هم لنگه طاقهای زیرزمین ترک میخورد و مدام تعمیر میشوند. تعمیر لنگه طاقها در این سالها هم فقط پوشاندن ترکهاست و عاقبت نم کار خودش را میکند و کل بنا را پایین میکشد. گنبد روی همین سازه است و وقتی سازه تکان بخورد، گنبد هم خراب میشود.
فرشتهنژاد با تأکید بر بازبینی و بررسی بنای مسجد شیخ لطفالله در روند مرمت گنبد آن یادآور شد: نتیجه آنچه 25 سال پیش روی داده این شده است که هر بار وارد گنبدخانه میشوید، میبینید چند تا از کاشیها فروریخته؛ کاشیهایی که 400 سال پیش بهعنوان فیرزه اسلامی معروف بوده و حالا فقط براثر ناآگاهی از بین میرود.
پروژه گنبد یا بنای مسجد شیخ لطفالله در اینکه گنبد مسجد شیخ لطفالله زیباترین و موردتوجهترین گنبد تاریخ معماری ایران است، شکی نیست و بسیاری از معماران حتی در دوره معاصر وقتی میخواستند گنبدی را طراحی کنند، به این گنبد نگاهی داشتهاند و از تناسبات و زیبایی این گنبد استفاده کردهاند.
این گفتههای فرامرز پارسی است؛ دیگر کارشناس مرمت که معتقد است متولیان میراثفرهنگی باید مشکل گنبد مسجد شیخ لطفالله را در قالب پروژه میدیدند، پروژهای که صرف نگاهش به گنبد نیست.
پارسی درمورد آنچه که باید درباره گنبد و بنای مسجد شیخ لطفالله انجام میگرفت، گفت: گنبد بخشی از یک بناست و اگر مشکلی دارد، قطعاً ریشههای این مشکل میتواند در موجودیت خود بنا باشد؛ ممکن هم هست اینگونه نباشد، اما وظیفه یک مرمتکار این است که با طی کردن تمام پلههای مرمت، مطالعات جامعی را درمورد کل بنای مسجد شیخ لطفالله انجام دهد و این مطالعات شامل مطالعات تاریخی و مطالعه وضع موجود است که بهطور عمده به معماری و تزیینات و فنشناسیهای مختلف درمورد سازه و تأسیسات آن مربوط است.
وی افزود: باید برداشتهای دقیقی شود تا ماهیت گنبد و نقشش در کلیت بنا شناسایی شود و بعد از آن آسیبشناسی صورت گیرد تا ببینیم چه آسیبهایی به بنا وارد شده و چه آسیبهایی گنبد را تهدید کرده است. بعد از آسیبنگاری، باید عوامل بررسی و همه آسیبها تجزیه و تحلیل شوند.
این کارشناس اضافه کرد: قبل از اینکه برای برطرف کردن آسیبها، وارد هر نوع مداخله شویم، باید مبانی نظری موردقبول مجامع جهانی و داخلی بررسی شود که برای این بنا مبانی نظری خاص خودش مطرح است. دست آخر با توجه به مجموع ارزشهای بنا و بهخصوص خود گنبد، بایدها و نبایدهایی مشخص میشوند؛ اینکه چه کارهایی را مجازیم انجام دهیم و چه کارهایی را مجاز نیستیم.
پارسی ادامه داد: این سه مرحله درمورد این بنای خاص که مورد توجه کل جامعه معماری و مرمت است، باید در نهادهای ذیصلاح با دعوت از آگاهان و صاحبنظران دانشگاهی یا بخش فنی خصوصی که مشاوران باسابقه میراث هستند، انجام میگرفت و با همفکری، صحت و کفایت مطالعات و رویکرد مبانی نظری تأیید میشد و بعد وارد طراحی میشدند. طراحی میتوانست توسط مشاور یا بخش فنی میراثفرهنگی انجام شود و در همان شورای متشکل از نهادهای مختلف، تأیید و تصویب و با نظارت دقیق اجر شود.
بخشی از فرآیند مرمت گنبد شیخ لطفالله درست انجام نشد آنچه که پارسی بهعنوان فرآیند دقیق مرمت بناهای تاریخی به آنها اشاره میکند، چیزی است که بهگفته این کارشناس درمورد این بنا انجام نگرفته است؛ وی در این مورد افزود: اینکه بخشی از فرآیند مورداشاره درمورد این بنا درست انجام نشده، جای نقد دارد و اینکه ناگهان چند کارشناس بیاوریم و آنها بگویند که این کار درست است یا نادرست، چنین چیزی در مرمت پذیرفتنی نیست.
وی بیان کرد: هیچ مرمتکاری تا پلههای اول مرمت را بهدقت انجام ندهد، نمیتواند اظهارنظر کند و حق اظهارنظر ندارد. اظهارنظر درخصوص مسجد شیخ لطفالله بهدلیل اهمیت این بنا و زیبایی منحصربهفرد گنبد آن باید توسط صاحبنظرانی از کل کشور که بهدقت انتخاب میشوند، بررسی و احیاناً تأیید شود.
از دفاع متولیان میراثفرهنگی تا نظر کارشناسان مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان پیشتر دلیل انتخاب پیمانکار مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله را مشکلات سازهای گنبد ذکر کرده و معتقد بود وقتی استادکار میراثفرهنگی روی پروژه کار میکند، کارش حرف ندارد و اصلاً به ناظر نیاز ندارد.
فریبا خطابخش گفته بود که گنبد شیخ لطفالله طرح مرمت از پیش تعیینشده نداشته و همزمان با مرمت، طرح آن نیز پیش رفته است. اما بهگفته فرامرز پارسی، اگر مشکل گنبد سازهای بوده، مطالعه همه اجزای بنا حتی خاک آن اهمیت بیشتری دارد.
وی ادامه داد: بسیاری از آسیبهایی که به بنا وارد میشود، از خاک است. در سالهای اخیر با تغییر سطح آبهای زیرزمینی، رفتار خاک عوض شده و بنابراین ما باید از خاک شروع کنیم و بعد پیها و ویژگیهای سازهای و کیفیت مصالح را بررسی کنیم.
پارسی یادآور شد: اگر آسیبها بهشکل ترک یا به هر شکل دیگر خودش را نشان داده باشد، بدون مطالعه هیچکس نمیتواند بگوید مشکل کار کجاست و در این مورد کامل باید از روشهای استادکاری پرهیز کنیم و روشهای آکادمیک علم مرمت لحاظ شود. دست آخر بعد از مطالعه و طرح و نقشه دقیق میتوانیم از استادکاران سنتی استفاده کنیم.
این کارشناس مرمت با انتقاد از تصمیم مدیران میراثفرهنگی بدون استفاده از خرد جمعی افزود: گاهی اوقات مقامات در مقیاس استانی تصمیمهایی را میگیرند، ولی درمورد بناهایی با این اهمیت بهتر است رأساً این تصمیمات را نگیرند و اجازه بدهند جامعه مرمتی با بحث و بررسی بر روی این بناها به نتیجه برسند.
طرحهای مرمتی نیاز به مطالعات علمی دارد پروژه های مرمتی پروژهایی تخصصی هستند که نیاز به نگاه مطالعاتی، علمی و کارشناسی دارند و این موضوع درمورد گنبد و بنای جهانی شیخ لطفالله از اهمیت بیشتری برخوردار است. اما آنطور که مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان گفته است، طرح مرمت این گنبد همزمان با پروژه در حال تهیه است و آنها طرحهای از پیش تعیینشده را موفقیتآمیز نمیدانند.
پارسی در این مورد معتقد است بدون طرح و مطالعه دست زدن به بناهایی با این اهمیت اشتباه فاجعهآمیز است.
وی دراینباره گفت: ناظر وقتی معنی پیدا میکند که طرحی وجود داشته باشد؛ وقتی طرح مرمت وجود نداشته، قطعاً میگویم که اقدام جای نقد دارد و کاری غلط بوده است.
این کارشناس نداشتن طرح مرمت را مکانیسمی غلط میداند که حتی اگر به نتیجه درست هم برسد، باز ممکن است فاجعهبار باشد.
وی گفت: اینکه یک استادکار ببریم و او بگوید که چه باید بکینم، از نظر اصول پذیرفتهشده مرمت، یک اشتباه است و در این مورد نباید شک کرد.
پارسی با تأکید بر روشهای علمی یادآور شد: روشهای پایش بسیار علمی وجود دارد که میتوانیم بهکمک آنها تا 30 سانتیمتری خاک را بهدقت بررسی و مدلسازی کنیم و تا چنین نشود، نمیتوانیم اظهارنظر سازهای داشته باشیم.
رعایت اصول لازمه انجام مرمت آثار تاریخی پارسی ادامه داد: برای پروژههایی از این قبیل، باید بنا در یک بازه زمانی حداقل ششماهه پایش شود و با دستگاههای دقیقی که امروزه وجود دارد، میتوانیم تحرکات آن را پایش کنیم؛ اینکه استادکار سنتی که با این دانشها آشنا نیست بیاید و بگوید مشکل را فهمیدم و کمر گنبد را بستم، مورد قبول نیست و مجامع جهانی و یونسکو هم از ما نخواهند پذیرفت. این موضوعی است که برای حیثیت جامعه معماری و جامعه مرمتی ما ممکن است بسیار خسارتبار باشد؛ چراکه مسجد شیخ لطفالله ثبت جهانی است و ما باید اصول را رعایت کنیم.
پارسی گفت: در این ارتباط بعضی اوقات استانها وقتی میخواهند مشاور بگیرند، فرمی که میفرستند فرم پیمانکاری است و درواقع بدون مشاور پیمانکار میگیرند و این خطرناک است.
این کارشناس اضافه کرد: متولیان میراثفرهنگی چه در مقیاس استانی و چه در مقیاس پایتخت هنوز هم خودشان را در مقام دانا و آگاه مطلق میدانند؛ این در حالی است که وظیفه اصلی میراثفرهنگی مدیریت و نظارت دقیق فرآیند مرمت است، نه اینکه راساً دست به مرمت بزند.
بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در استان اصفهان شناسایی شده و یک هزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن بهنامهای میدان امام(ره) (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.
شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبری سبزینه ،تاریخ انتشار: 24 دی 1398،کدخبر: 80234 ،www.sabzineh.org