شعار سال:مسجد شیخ لطف‌الله یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته‌شده شهر اصفهان، در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری است که به‌دست استاد محمدرضا اصفهانی، از معماران نامدار آن دوره، ساخته شده‌ است. مسجد شیخ لطف‌الله به‌فرمان شاه عباس اول در مدت 18 سال بنا شده و در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو و در همسایگی مسجد امام(ره) واقع شده است. این مکان مذهبی سالانه گردشگران زیادی را جذب خود می‌کند.

سیمای رنگ‌پریده یکی از ترک‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بعد از انجام مرمت آن واکنش‌ها و نقد شماری از کارشناسان را در پی داشته است؛ آنان می‌گویند مرمت هر آثار تاریخی ارزشمند باید بعد از بررسی‌های کارشناسی، علمی و تخصصی صورت گیرد.

این کارشناسان میراث‌فرهنگی و مرمت معتقدند مرمت گنبد این مسجد تاریخی، تخصصی نبوده و حالا باید پیش از این‌که کار ادامه یابد، کمیته‌ای ملی برای بررسی آنچه که بر سر یکی از ترک‌های این گنبد جهانی آمده، تشکیل شود و تخصصی و علمی دراین‌باره نظر بدهد.

کارشناس مرمت و مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان به ایرنا گفت: با پیگیری‌های رئیس ایکوموس ایران، قرار است مراجعی که صلاحیت دارند، مثل ایکوموس ایران و میراث کشور، بحث و تبادل نظر کنند و کمیته‌ای متشکل از کارشناسان قابل‌قبول مملکت مسأله پیش‌آمده برای گنبد شیخ لطف‌الله را بررسی کنند و نظر بدهند. موسسه فرهنگی ایکوموس ایران، شورای بین‌اللملی بناها و محوطه‌هاست.

احمد منتظر با تأکید بر این‌که مرمت گنبد این مسجد تخصصی نبوده و باید مرمت آن علمی انجام می‌گرفت، افزود: گنبد شیخ لطف‌الله بازیچه نبوده و نمی‌شود یک نفر بدون آن‌که تخصص داشته باشد، به آن دست بزند.

وی برنامه اداره‌کل میراث‌فرهنگی را برای مرمت این گنبد فنی متناسب ندانست، اما این نهاد از عملکردش دفاع می‌کند.

پیش‌تر مدیر پایگاه جهانی میدان امام(ره) در بازدید رسانه‌ها از وضعیت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله گفته بود که زیرسازی گنبد دچار فرسودگی شده و به همین دلیل امکان مرمت موضعی نبوده و ترک را به‌طور کامل برداشته‌اند.

اما منتظر یادآور شد: وقتی آنقدر ضایعه روی کار می‌دیدند، باید این را اعلام می‌کردند و در چنین شرایطی باید یک مرمت‌گر اساسی این کار را انجام می‌داد.

وی اظهار داشت: کار مرمت تخصصی و علمی است و آنچه که بر سر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله آمده، نوسازی ا‌ست؛ وقتی دفاع می‌کنند و می‌گویند که همان کاشی‌ها و آجرهای قدیمی را کار کردیم، باید گفت مصالحی که به‌کاررفته مصالح جدیدی است و گچی که بنّاهای نوساز استفاده می‌کنند تنها گچ اصفهان نیست و از گچ ساوه هم استفاده شده است.

منتظر دلیل آنچه را که موجب تفاوت رنگ ترک مورد مرمت با سایر ترک‌ها شده، ناشی از دوغابی می‌داند که نباید روی کاشی‌کاری معقلی استفاده می‌شد.

این کارشناس مرمت تصریح کرد: وقتی روی کاشی‌کاری دوغاب می‌دهند، با آب شسته می‌شود، اما کاشی‌کاری گنبد مسجد شیخ لطف‌الله معقلی است و وقتی دوغاب جذب قسمت آجری آن می‌شود، کمرنگش می‌کند و دیگر شسته هم نمی‌شود؛ بنابراین نباید دوغاب می‌دادند و باید بندکشی انجام می‌شد.

مرمت گنبد شیخ لطف‌الله به یک ناظر عالی نیاز داشت

منتظر، این کارشناس مرمت، گفت: به‌نظر می‌رسد کسی که کار مرمت یکی از ترک‌های گنبد را انجام داده استادکار طاق و چشمه بوده؛ سوال این‌جاست که این استادکار سنتی چقدر می‌توانسته در مرمت، نگاه تخصصی داشته باشد و کارشناسان تأکید کردند آیا بهتر نبود که کار مرمت را یک ناظر و مشاور متخصص پیش می‌برد و بر کار این استادکار نظارت می‌کرد تا کار با اصول و ضوابط مرمت پیش می‌رفت؟

این کارشناسان از شیوه انتخاب مرمت‌گر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله انتقاد دارند و معتقدند کسی باید کار مرمت گنبدی با اهمیت جهانی را انجام می‌داد که تجربه و علم کافی داشته باشد و او بر کار استادکار نظارت می‌کرد تا کار اصولی و علمی پیش می‌رفت.

یک کارشناس مرمت آثار تاریخی که خواست نامش در خبر فاش نشود نیز گفت: گنبد شیخ لطف‌الله یک پروژه عمرانی نیست که با یک پیمان‌کار به‌صورت متری یا ترکی قرارداد بسته شود و برایش فلان ریال پرداخت شود؛ در فرآیندهای مرمتی این رفتار خطاست، برای مرمت این گنبد یک مشاور آگاه نسبت به این گنبد با یک استادکار خوب کافی بود تا آرام‌آرام و با زمان مناسب کار مرمت پیش می‌رفت.

به‌اعتقاد وی، پروژه مرمت گنبد شیخ لطف‌الله ورای انتخاب استادکار، به یک ناظر عالی نیاز داشت که بتواند به استادکار خط و فکر بدهد و بر کار او نظارت کند.

این کارشناس مرمت کنارگذاشتن شخصیت‌های بزرگ، معمارها، مرمت‌گرها، گچ‌برها و کاشی‌کارهای ارزشمند را چالش‌های این بخش مهم برشمرد.

بیم و امیدها از سرنوشت گنبد دردانه ایران

گنبد مسجد شیخ لطف‌الله یکی از زیباترین گنبدهای ایران و جهان است و به همین دلیل هم از اهمیت زیادی برخوردار است. آنچه که بعد از مرمت یکی از ترک‌های این گنبد، در میدان نقش جهان و در تمامی عکس‌ها توجه‌ها را به خود جلب کرد، تفاوت فاحش رنگ این ترک با سایر قسمت‌های گنبد بود.

نگرانی‌ها زمانی بالا گرفت که یکی از بالاترین مراجع میراث‌فرهنگی کشور، یعنی رئیس ایکوموس ایران، از روند مرمت این گنبد انتقاد کرد و مدعی شد که گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را خراب کرده‌اند.

کارشناسان و دوست‌داران میراث‌فرهنگی بیم این را دارند که کار مرمت ترک‌ها با همین روش مورد انتقاد ادامه پیدا کند و این اثر جهانی آسیب‌های جبران‌ناپذیری ببیند؛ آسیب‌هایی که می‌تواند آن را در فهرست میراث در خطر یونسکو قرار دهد.

شیوه انتخاب مرمت‌گر و نوع مرمت، پایین آوردن یک‌باره ترک، تفاوت رنگ، جفت نبودن لچکی‌ها، درست نبودن اندازه و درنتیجه بندکشی‌های زمخت و نامتناسب در دو سوی ترک این بنای تاریخی ازجمله انتقاداتی است که این روزها متوجه مسئولان امر است.

مسئولان میراث‌فرهنگی در مقابل این نقدها از پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله دفاع می‌کنند و می‌گویند شرایط نامطلوب سازه‌ای گنبد، آن‌ها را ناگزیر به این مرمت کرده است.

آنان می‌گویند تفاوت رنگ ایجادشده با مرمت ترک‌های بعدی گنبد حل خواهد شد و جای نگرانی نیست، اما کارشناسان معتقدند این کار آسیب‌های جدی به گنبد می‌زند و باید مانع دور کامل مرمت گنبد به این شیوه شد.

پیش‌تر، مرمت گنبد مسجدجامع عباسی، یکی دیگر از گنبدهای میدان نقش جهان، با پایین آوردن کامل کاشی‌ها انجام شده بود؛ چیزی که به‌عقیده بسیاری از کارشناسان میراث‌فرهنگی و مرمت، بیشتر نوسازی بود تا مرمت؛ اما آنقدرها که مرمت ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به چشم آمد، مرمت گنبد مسجد عباسی توجه‌ها را به خود جلب نکرد.

گنبد مسجد عباسی بارها مرمت شده و هربار کاشی‌ها نو شدند و کسی صدایش درنیامد، اما گنبد شیخ لطف‌الله به‌دلیل زاویه دید، رنگ، نوع تزیینات و شکل گنبد بیش‌تر توجه‌ها را جلب می‌کند و تغییرات آن بیش‌تر به چشم می‌آید.

تفاوت رنگ ایجادشده در گنبد مسجد قابل‌حل است

مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان اما با اطمینان خاطر گفت: همه کاشی‌های به‌کاررفته در گنبد همان کاشی‌های قدیمی است و فقط پنج درصد از این کاشی‌ها نو شده است.

فریبا خطابخش تفاوت رنگ ایجادشده را قابل‌حل دانست و بیان کرد: کاشی‌های گنبد، ترک‌های ریز داشت و وقتی تزیینات گنبد را کار می‌کردیم، مجبور بودیم برای محکم شدن بندها دوغاب روی سطح کاشی‌ها بدهیم. رنگ روشن‌تر بخش مرمت‌شده هم به‌دلیل ذرات نانوی گچ است که بین ریزترک‌های کاشی‌ها فرورفته که به‌مرور زمان با بارندگی‌ها شسته می‌شود و گچ‌ها از لابه‌لای خلل‌وفرج آجرها خارج می‌شود و رنگ خودش را پیدا می‌کند.

از سوی دیگر خطابخش دلیل انتخاب پیمان‌کار مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را مشکلات سازه‌ای گنبد می‌داند.

وی با اشاره به فرسودگی زیرسازی گنبد بیان کرد: بحث گنبد فقط کاشی نبود؛ گنبد مشکل سازه داشت و ما باید استادکاری را انتخاب می‌کردیم که یک تیم داشته باشد. مهم‌ترین ویژگی این بود که این استادکار بتواند غالب گنبد را خوب دربیاورد. درست است که رحمت‌الله رضایت استادکار طاق است، اما او یک طاق‌زن معمولی نیست و قالبی که او دستی زده، براساس اسکن لیزر، میلی‌متری تفاوت ندارد.

وقتی درخصوص ناظر پروژه مرمت در میدان امام(ع) یادآور شد: منصور عسگری، ناظر اصلی پروژه، متخصص سازه است؛ اما وقتی استادکار میراث‌فرهنگی روی پروژه کار می‌کند، مطمئن باشید کاری که خودش می‌کند حرف ندارد. ما کسی را انتخاب می‌کنیم که به ناظر نیاز نداشته باشد.

این در حالی است که به‌اعتقاد کارشناسان پروژه‌های مرمتی پروژهایی تخصصی هستند که به دقت نظر و نگاه کارشناسی بیش‌تری نیاز دارند و این در‌مورد گنبد منحصربه‌فرد شیخ لطف‌الله اهمیت بیش‌تری پیدا می‌کند که به‌طور حتم ناظر متبحری با تجربه و علم کافی بر کار استادکار نظارت داشته باشد؛ هرچند که آن استادکار در کار خود خبره باشد.

به‌گفته خطابخش، میراث‌فرهنگی اصفهان سه گنبد مهم این شهر یعنی گنبد مسجد عباسی، گنبد مدرسه چهارباغ و حالا گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را با نظارت این ناظر یعنی منصور عسگری مرمت می‌کند؛ مرمت‌هایی که برخی از کارشناسان آن‌ها را بیش‌تر نوسازی می‌دانند.

وی درباره مرمت گنبد مسجد عباسی گفت: کاشی‌های گنبد مسجد عباسی قدیمی نبوده و مرتب کاشی‌های گنبد پایین آمده و دوباره مرمت شده است؛ گنبد مسجد عباسی مشکل داشت؛ وقتی کاشی‌ها نو بود، پایین آورده شدند و دوباره کاشی‌های جدید کار شد.

این‌که تکلیف ترک مرمت‌شده گنبد شیخ لطف‌الله چه می‌شود، باید صبر کرد و دید که متولیان میراث کشور چه نظر کارشناسی‌ای خواهند داشت و آیا کمیته‌ای که احمد منتظر می‌گوید، می‌تواند با بررسی‌های بیش‌تر کار مرمت این گنبد ارزشمند را هدایت کند؟ آیا گنبد شیخ لطف‌الله به سرنوشت گنبد مسجد عباسی دچار می‌شود یا روزگار بر مراد آن می‌گردد؟

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه ،تاریخ انتشار:18آذر1398،کد خبر:78970،sabzineh.org