شعار سال: در ایران با سیطره مدرنیسم تحولات جدی در دگردیسی هویتی علوم و مهارت‌های گوناگون رخ داد. یکی از عرصه‌هایی که به دنبال ورود اندیشه غرب، متحول شد حوزه طب و پزشکی بود…
در ایران با سیطره مدرنیسم تحولات جدی در دگردیسی هویتی علوم و مهارت‌های گوناگون رخ داد. یکی از عرصه‌هایی که به دنبال ورود اندیشه غرب، متحول شد حوزه طب و پزشکی بود. حضور اطبای فرنگی، مسیونرهای پزشکی در دربار قاجار، اعزام محصل به اروپا برای تحصیل طب جدید، ایجاد مدرسه طب دارالفنون و تشکیل کمیسیون پزشکی آن، تألیف کتب طبی، تصویب قوانین طبابت از سوی مجلس دوم از جمله عوامل رونق طب جدید در دوره قاجار شد. با تقویت جریان تجددگرایی، روند تحول طب سنتی به طب نوین نیز تشدید شد و نمودهای عینی این تحول با تقویت جریان تجددگرایی را می‌توان در تأسیس بیمارستان‌های عمومی و تخصصی دوره قاجار به روشنی مشاهده کرد(لاله و همکار، ۱۳۸۵).

پزشکی در تمدن کهن ایران
قرائن و اسناد مکتوب تاریخی بیانگر آن است که طب و پزشکی ایران به شکل پیشرفته آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. مورخان و خاورشناسان بر این باورند که در داستان‌های کهن ایرانی آغاز و معرفی طب را به جمشید- پادشاه اساطیری ایران- نسبت داده‌اند و او اولین کسی بود که استفاده از دارو را به مردم آموخت(تاجبخش، ۱۳۷۵). طب ایرانی پس از ظهور اسلام با طب اسلامی یکی شد، در این بین اطبای ایرانی سهم بسیار بزرگی در طب اسلامی داشته و اصولاً نمی‌توان گفت این دو یعنی طب ایرانی و اسلامی از یکدیگر مجزا می‌باشند(نجم‌آبادی، ۱۳۵۳).
با ظهور اسلام و روی کار آمدن بنی‌امیه طب و علوم وابسته به آن پیشرفتی حاصل نکرد و این به دلیل جنگ‌های مداوم و فتوحات آنها بود اما طب اسلامی از نیمه اول قرن دوم هجری تا اواسط قرن سوم هجری قمری (انقراض بنی‌امیه و روی کار آمدن بنی‌عباس در بغداد) پیشرفت کرد به گونه‌ای که بغداد مرکزیت علمی یافت و از اهمیت گندی شاپور کاسته شد، که این امر در سده‌های سوم و چهارم بیشتر محسوس گردید(همان).
طب سنتی ایران یک پدیده نوظهور و بی‌اساس نیست بلکه سابقه چند هزار ساله دارد. این طب دنباله پزشکی قدیم یونان بوده که برجسته‌ترین نماینده آن بقراط پزشک معروف یونانی است. طب سنتی دارای ریشه و اساس است و صرفاً به عطاری‌های‌ کوچه و بازار محدود نمی‌شود.
طب سنتی ایران همچون بسیاری از علوم به دو قسمت طب نظری و طب عملی طبقه‌بندی می‌شود. در طب نظری کلیه اصول و مطالبی که برای تشخیص ضروری است، مورد بررسی قرار می‌گیرد و در طب عملی یا علم تدابیر، مسائل مربوط به روش‌های مختلف درمانی مانند رژیم غذایی، دارو، حرکت‌های بدنی، مسائل فکری و روانی کلیه مطالب لازم برای درمان مورد بحث قرار می‌گیرد. در طب سنتی ایران هر مریض شخصیت خاصی است که باید هنگام استفاده از دارو و درمان این شخصیت مورد توجه قرار گیرد. به‌کارگیری این داروها بر حسب شدت و ضعف بیماری و نیز جنسیت، سن و حرفه و طبیعت خاص بیمار فرق خواهد کرد. مهمتر از همه اینکه باید فهمید بیمار، زاده و اهل کدام شهر و منطقه است.

آیا زادگاهش در مناطق خشک مانند یزد، کرمان، کاشان یا در مناطق مرطوب همچون گیلان و مازندران؟ باید از نوع خوراک و سبک زندگی او آگاهی یافت آنگاه با مطابقت وضعیت خاص او نسخه داد. نکته مهم دیگر آن است که پزشک توجه به امکانات مالی و منطقه‌ای و وسع بیمار را نیز بکند (روستایی، ۱۳۸۲: ۳۴۴).

علم شناسی طب مدرن و سنتی
یکی از ویژگی‌هایی اساسی طب سنتی، تفاوت جهان‌بینی آن با نوع نگاه پزشکی مدرن به جهان است. در طب سنتی زندگی اجتماعی و نوع زیست شخص بیمار نیز مورد توجه است حال آن که در پزشکی نوین بیمار تنها به صورت یک ابژه بیرونی نگریسته می‌شود.
به زعم میشل فوکو در طول کمتر از نیم قرن شیوه مفهوم‌پردازی «بیماری» به شکلی ریشه‌ای تغییر کرده است. بیماری به معنای کلاسیک آن ارتباطی به نشانه‌های فیزیکی در قالب سمپتوم‌هایی که در یک بدن خاص بروز می‌کنند نداشت اما پزشکی مدرن، بدن را معاینه می‌کند تا ماهیت و شدت بیماری را کشف کند.
فوکو در کتاب «تولد درمانگاه» به لحظه تولد نگاه خیره پزشکی می‌پردازد؛ آن جایی که سؤال مشکل چیست؟ جایش را به سؤال کجا درد می‌کند؟ می‌دهد. نگاه خیره پزشکی بدن را به اجزایش تقسیم می‌کند و به تشریح آناتومی بیماری می‌پردازد. از نظر فوکو دانش پزشکی جدید چیزی شبیه وقایع‌نگاری است.

به این معنا که تلاش می‌کند تا بیماری را از رهگذر سمپتوم‌هایی که در نقاط مختلف بدن به‌وجود آورد بررسی و مطالعه کند. در حالی که پیش از این پزشکی بر اساس یک مدل ساختاری عمل می‌کرد و نوع بیماری را بر اساس اصل شباهت تشخیص می‌داد. به عنوان مثال زکام برای گلو همان حکمی را داشت که اسهال برای روده (خورشیدنام، ۱۳۹۱).
در نقد پزشکی مدرن اگر با نگاه و پرسپکتیو گفتمانی فوکو به موضوع بنگریم می‌بینیم که در گفتمان غالبی که پزشکی نوین در آن بروز و ظهور می‌یابد سوژه و ابژه هر دو حول محور انسان می‌چرخد و طبیعت دیگر جایگاهی ندارد و از این رو برخورد آن با همه چیز خشن می‌شود. در این برخورد خشن است با طبیعت و دستکاری در آن بسیاری از مشکلات و معضلات زاییده می‌شود و حتی بسیاری از بیماری‌ها را به‌وجود می‌آورد.

به بیان دیگر این عقل مدرن است که با ذات خودبنیادی خود همه چیز را نابود می‌کند و فکر می‌کند که می‌تواند دوباره به بازسازی آن بپردازد. در ذیل عقل مدرن که پزشکی نیز از دل آن بیرون می‌آید تا حد بسیاری در واقعیت «سود» محوریت دارد و انسان برای کسب سود و منفعت هر کاری را انجام می‌دهد. در این نگاه بسیاری از بیماری‌ها که زاییده عقل خودبنیاد بشری می‌باشند به واسطه پزشکی مدرن داعیه درمان آنان را نیز دارند.

یعنی این پزشکی مدرن است که با دستکاری بسیاری از چیزها معضلات بسیاری را می‌آفریند و خود نیز به درمان آن می‌نشیند و از این رو فکر می‌کند که از کل تاریخ بشری یک سر و گردن جلوتر و پیشرفته‌تر است در حالی که همه این معضلات از دل خودش بیرون زده است.
طب سنتی ایرانی اسلامی که یکی از جنبه‌های هویت‌بخشی جامعه ایران است در برخورد با پزشکی مدرن تا حدودی رنگ باخته است و بسیاری از مسئولان نیز به موضوع دامن می‌زنند و سعی دارند تا به حذف طب سنتی همت گمارند.

اگر چه بخشی از این موضوع به سبب افراط‌کاری‌هایی است که از سوی برخی از طرفداران طب سنتی اعمال می‌شود اما باید توجه داشت که طب سنتی می‌تواند در تمدن‌سازی انقلاب اسلامی بسیار موضوع اساسی و هویت بخش تلقی شود.

طب سنتی دارای یک روحیه نرم است چراکه زاییده تفکر دورانی است که سنت روح غالب آن است. باید توجه داشت راهگشایی در طب سنتی به گونه‌ای است که با سبک زندگی افراد ارتباط ویژه‌ای دارد به این صورت که برای اینکه طب سنتی بتواند اثرات خود را بر زندگی افراد داشته باشد باید سبک زندگی افراد مطابق با آن باشد.

طب و تمدن متافیزیک طبابت سنتی
یکی از مکمل‌هایی که در طب سنتی وجود دارد طب اسلامی است. در طب اسلامی نیز عنصر اساسی آن با توجه به سبک زندگی دینی و قرانی و توسل به ائمه (ع) می‌باشد. در یک پژوهش که در سال ۱۹۹۱ در مجله British Journal به چاپ رسیده بود تحت عنوان درمان سرطان به روش طب سوزنی، رادیوفرکانس با استفاده از تلاوت قرآن مقدس؛ با توجه به تلاوت قرآن کریم و همچنین طب سوزنی به درمان بیماری سرطان اقدام شد.

در دانشگاه ‌هاروارد نیز که کنفرانسی برگزار شد با عنوان ارزش‌های درمانی دعا، دکتر «هوبرت بنسون» استاد دانشکده پزشکی و رئیس سمینار، گفت: دعا خواندن مغز را به کار می‌اندازد، عوارض ایدز را کاهش می‌دهد، از فشار خون می‌کاهد و نازایی را درمان می‌کند، تکرار دعاها و بیرون کردن اندیشه‌های دیگر از مغز بسیاری از مردم را قادر می‌سازد تا تغییرات فیزیولوژیک در خود پدید آورند(صانعی و همکار).
جدا از این نگاه ابزاری به پدیده دعا؛ در آیات و روایات متعدد برای درمان بسیاری از امراض ذکر ادعیه‌ای از معصومین وارد شده که نشان می‌دهد به عنصرِ متافیزیک و تأثیر آن بر سلامت جسم نگاه ویژه شده است، در حالی که روش‌شناسی «ساینسیسم» غربی چنین مباحثی را برنتافته و «غیرعلمی» تلقی می‌کند. البته در سالیان اخیر روش‌های علم تجربی – که در بالا نمونه‌ای از آن اشاره شد- نیز نشان از تأثیرگذاری این موارد بر سلامت دارد که مواجهه طبابت مدرن از این پدیده نیز صرفاً ابزارگرایانه است، به طوری که دین را مأمنی می‌انگارد که از طریق انتقال آرامش به بیمار به پروسه درمانی او کمک می‌کند و نه چیزی فراتر از این. در جمع‌بندی باید گفت؛ تفاوت‌های جدی میان دو روش‌شناسی طبابت سنتی و طب مدرن؛ نشان می‌دهد که ما گنجینه‌ای پر ارزش را در اختیار داریم که در صورت استحصال صحیح از آن می‌توانیم ارزش افزوده زیادی برای کشور خلق کنیم.

به عبارتی یکی از ظرفیت‌هایی که برای تحقق اقتصاد مقاومتی باید استفاده شود، طب سنتی ایران است چراکه احیای عاقلانه و مبتنی بر شواهد طب سنتی ایران، می‌تواند بسیاری از هزینه‌های فعلی بهداشت و درمان را که به دلیل وابستگی‌های مختلف به مواد و تجهیزات خارجی بالا هستند، کاهش دهد.

توضیح اینکه احیای طب سنتی ایران، منجر به احیای روش‌های تشخیصی درمانی آن خواهد بود، که همه بومی هستند و قابلیت صادرات و ارزآوری و درآمدزایی نیز دارند.

لذا ضروری است متصدیان امر در زمینه تحقیقات طب سنتی ایران، سیاست‌گذاری جدی در جهت هدفمند نمودن تحقیقات آینده طب سنتی ایران و همچنین هل دادن آنها به سمت تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان در این موضوعات بنمایند چراکه یکی از مسائل در سرفصل اقتصاد مقاومتى، اقتصاد دانش‌‌بنیان است.

* کارشناس ارشد جامعه‌شناسی

منابع:
– خورشیدنام، عباس(۱۳۹۱). در دیرینه‌شناسی ادراک پزشکی، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال چهارم، شماره یازدهم
– صانعی، اشرف‌السادات و علیرضا نیک‌بخت نصرآبادی، جایگاه رفیع قرآن در پژوهش‌های طب اسلامی، بیانات، سال سوم، شماره ۱۱
– روستایی، محسن(۱۳۸۲). تاریخ طب در ایران (‌از عهد قاجار تا پایان عصر رضا شاه)، ج۱، انتشارات سرمدی، چاپ اول، تهران
– تاجبخش، حسن(۱۳۷۵). تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، انتشارات سازمان دامپزشکی کشور، چاپ اول، تهران
– نجم‌آبادی، محمود(۱۳۵۳). تاریخ طب در ایران پس از اسلام، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
– لاله، ‌هایده و راحله وافری(۱۳۸۵).تاریخچه تحول طب سنتی به طب نوین در دوره قاجار، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال شانزدهم، شماره ۶۰

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه تحلیلی خبری چادگان نا، تاریخ 1 خرداد 95، کد مطلب: 31479: www.chadeganna.ir