شعار سال : بحث درباره تهران، پایانی ندارد. بیش از ٢٠٠ سال از زمانی که این شهر پایتخت ایران شد، می گذرد و در همان حال که می توان با قاطعیت به دلایل متفاوت فرهنگی، اجتماعی، کالبدی، معماری و شهرسازی از نوعی بی هویتی در این شهر سخن گفت، دلایل دیگری نیز می توان برای وجود نوعی هویت سیال و متکثر برای تهران آورد. از همین روست که در ١٠٠ سال اخیر مطالعات مربوط به تهران شناسی، هرگز از رونق نیفتاده است و در ایران و جهان هر سال صدها مقاله و کتاب درباره تاریخ و جغرافیا و فرهنگ و سایر ابعاد بی شمار این شهر منتشر می شود.

تهران باستانی، تهران قاجار، تهران مشروطه، تهران پهلوی، تهران انقلاب، تهران دهه ٦٠ و دفاع مقدس، تهران دوران پس از جنگ و سربرآوردن برج ها و سرانجام تهران امروز با جمعیتی در حد انفجار که همه عناصر چند قرن زیستن صدها قومیت و زبان و سبک زندگی و خاطره و رویا و آرزو و حسرت و درد و درماندگی و خوشبختی و سعادت را با هم در خود جای داده و سرانجام تهرانی که نباید از یاد برد: تهران تاریخی و پیشا تاریخی که تا شش هزار سال پیش می توان در لایه های دورادور خاطرات و محوطه های باستان شناسی دنبالش کرد.

در برابر این شهر، همواره دو رویکرد در مقابل یکدیگر بوده اند: از یک سو کسانی که تهران را با نوعی نوستالژی، خاطره ای از دست رفته می دانند و تهران معاصر را کابوسی که باید از آن گریخت، درون حباب های جماعتی فرو رفت و هر چه کمتر درونش وارد شد؛ و در برابر آنها کسانی که تهران را شهری می دانند که دقیقا به دلیل همین در هم آمیختگی ِ سبک ها و تجربه های زیست شده بی نهایت متفاوت، یکی از معدود شهرهای بزرگ جهان را می سازد که در آن می توان به جست وجوی هویت های گمشده رفت، در خیابان هایش پرسه زد، گویی در خیالات خود گام می گذاری و در گوشه و کنارش آثاری را یافت که هر یک نشانی از تاریخی، از این و آن زندگی، از این و آن واقعه، از این و آن شادی و اندوه را یافت.

اما اینکه کدام یک از این دو خوانش را برای ورود به تهران معاصر یا تهران تاریخی برگزینیم، شاید بسیار بستگی به آن داشته باشد که شهر را یا بهتر بگوییم یک کلانشهر یا حتی به گفته استاد فلامکی یک «ابر شهر» را چه چیزی بدانیم؟ و آن را چگونه و کجا در جغرافیای ذهنی و طبیعی در دسترس خود قرار دهیم.

به گمان من، تجربه های مشابهی را می توان دست کم در دو اثر کلاسیک و بسیار مهم تاریخ ادبیات اجتماعی شهرهای جهان معاصر یافت: نخست کتاب «بوطیقای شهر» پیر سانسو (١٩٧٣) که به صورتی گسترده بر پاریس نه به مثابه یک مجموعه کالبدی، بلکه به عنوان یک واقعیت ذهنی و بازنموده شده در اندیشه نمادهای انسانی اش بازآفرینی می شود، و از سوی دیگر در «ابداع روزمرّگی» میشل دو سرتو (١٩٨٠) که او نیز شهر مدرن را در مفهوم تجربه بی مانند و جدیدی از زیستن در فضا و زمان هر روز، اما آکنده از گذشته و آینده تحلیل کرده است.

البته بی انصافی است که از «تجربه مدرنیته» مارشال برمن (١٩٨٢) و «پاریس، پایتخت مدرنیته» دیوید هاروی (٢٠٠٣) که یکی از دریچه ای بیشتر ادبی - اجتماعی و دیگری از راهی بیشتر تاریخی، شهرهای مدرن را واکاویده اند، یادی نکنیم.

اما اگر به تهران بازگردیم، خوشبختانه افزون بر گنجینه بزرگ ادبیات کلاسیک، کتاب قدیمی اما با ارزش جعفر شهری درباره «تهران قدیم» و مجموعه کتاب های تاریخی استاد ناصر تکمیل همایون(1٣٨١) درباره تهران و در نگاهی جدیدتر به دو کتاب اساسی جلال ستاری «اسطوره تهران» (١٣٨٥) و «تهران در قاب شهر» (١٣٩٠) که یکی درباره تهران در نثر و دیگری در شعر است و به فیلم محمدرضا اصلانی «تهران هنر مفهومی» (١٣٨٧) و رویکردشهرسازی - تاریخ فرهنگی سید محسن حبیبی در دو کتاب « خاطره شهر » (١٣٩٤) و «میدان بهارستان» (١٣٩٤) اشاره کنیم، همان گونه که نباید یک کار جمعی اساسی اخیر را با عنوان «روایت تهران» (١٣٩٣) که سازمان زیباسازی شهر تهران منتشر کرده است، ازیاد ببریم.

نگارنده خود نیز همراه با گروه پژوهشی موسسه انسان شناسی و فرهنگ، کتاب «انسان شناسی شهری تهران» (١٣٩٤) را زیر انتشار دارد و در آن دیدگاه های جدیدی مطرح شده اند.

این ادبیات که تنها به گوشه ای کوچک از آن اشاره کردیم، خود گویای جایگاه تهران در وجود و اندیشه همه ما نه به مثابه جایی که ناچاریم در آن زندگی کنیم، بلکه به مثابه یک مکان خاطره ارزشمند به شمار می آید.

در این میان آیا نوسازی در بدترین معنای این کلمه یعنی از میان بردن تمام بافت ها، بناها، فضاهای مادی ای که این خاطرات و اندیشه ها و تجربه های زیستی را در خود جای می داده اند، برای بنا کردن تعداد بی شماری سازه های جدید از شاهراه ها گرفته تا مجتمع های تجاری، از ساختمان های سر به فلک کشیده مسکونی تا پارک ها و گردشگاه های جدید، این شهر را تخریب نکرده یا نخواهد کرد و «جا»ی های آن را به «ناکجا» آباد ها بدل نخواهند ساخت؟

آیا تهران به این ترتیب چیستی و دلیل وجودی خود را به مثابه یک مکان خاطره عظیم از دست نخواهد داد؟ بدون شک چنین است، اما ملاحظات دیگری نیز وجود دارد که نباید آنها را از خاطر زدود، چه در غیر این صورت نخواهیم توانست نگاه خود را از سطح یک رمانتیسم گذشته نگر و غیرکاربردی فراتر ببریم.

شهر های بزرگ ناچار به نوسازی و ایجاد فضاهای جدید هستند. جمعیت شهرها هر اندازه هم که کنترل شود، بازهم افزایش می یابد و به خصوص تنوع می یابد، تنوعی که خود را در سلایق گوناگون، در سبک های زندگی متفاوت و در تمایلات جدید و افزایش کمی و کیفی نسبت به فضا نشان می دهد.

اما در برابر این موج تنوع خواه و این وسوسه نوسازی به هر قیمت و آن هم با سبکی که شاید در بهترین حالت بتوان به آن یک سبک بین المللی خنثی و بی رنگ نام داد، ساختمان ها، راه ها و فضاهایی که نه فقط فاقد هویت هستند بلکه هویت های بازمانده را نیز از میان می برند، برای ما به ارمغان نخواهد آورد؟ در برابر این چشم انداز پرسمان برانگیز به باور ما، می توان راه های بدون شک مشکل تر اما کمتر خطرناک را پیش گرفت که در عین نوسازی این خاطره دویست ساله نسل های پی در پی، هویت های از دست رفته را نیز به آن بازگرداند.

به باور ما این امر هنوز ممکن است. تهران می تواند در گذشته اش بازسازی شود تا آینده اش را به دست بیاورد. این امر بی تردید کاری بسیار دشوار است و نیاز به تلاش بزرگی در ابعاد انسان شناسی، شهر سازی، معماری، زیباشناسی و بسیاری از ابعاد دیگر شهری به خصوص در حوزه های فناوری و مهندسی دارد، اما کاری غیرممکن نیست.

به عبارت دیگر می توان با مدیریتی صحیح، تهرانی که هر روز درحال از دست دادن بیشترو بیشتر هویت خود است را به تهرانی نسبتا هویتمند تبدیل کرد. هر چه زودتر به صورتی جدی برای این کار قدم های اساسی را شروع کنیم، فرصتی بیشتر نیز در اختیار خواهیم داشت. میراث غیر مادی تهران بی نهایت است و در لایه های بی شماری برای همیشه محفوظ، اما میراث مادی تهران نیز تا حد قابل توجهی هنوز باقی است.

به باور ما، امروز امکان دارد و باید بیشتر از آنکه افسوس نداشته ها و از دست رفته های مان را بخوریم، در فکر داشته ها و آنچه را می توانیم در این شهر حفظ کنیم و به این شهر بیفزاییم، فکر کنیم و این کاری است که باید در ترکیبی پیچیده میان اندیشه فضایی و فرهنگی ِ ذهن جوانان هوشمند ما در حوزه های شهرسازی و اجتماعی و پیشکسوتانی که هرگز این شهر را رها نکردند و به سرنوشتی محتوم نسپردند، اتفاق بیفتد.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری ایرنا ، تاریخ نشرخبر : 8 آذر 1394 کد مطلب : 81858321 (5019325) www.irna.ir