شعارسال: قدیمی ترین معدن فعال فیروزه جهان واقع در 53 کیلومتری شمال غرب نیشابور و در چهار کیلومتری شمال غرب روستای معدن (معدن علیا و معدن سفلی) به اندازه محصولی که از آن صادر می شود شناخته شده نیست

این روستا در ارتفاعاتی به نام کوه معدن، کوه رئیس و کوه عبدالکریمی با حداکثر ارتفاع هزار و 780 متر قرار گرفته است.

مسئول راه اندازی بخش مهندسی معدن فیروزه نیشابور در خصوص قدمت این معدن گفت: ایرانیان در شادیاخ نیشابور قسمتی را اکتشاف و اسکلتی را پیدا کردند که کمربندی از فیروزه داشت و چون آن اسکلت بیش از 4500 سال قدمت و سن داشت می توان گفت که از 4500 سال پیش حکاکی روی فیروزه و تراش فیروزه وجود داشته است.

مهندس آریوبرزن مافی افزود:گفته می شود که فیروزه سنگ مقدس سرخپوستها هم بوده است اما الان خیلی از فیروزه های سرخپوستی از نوع کریزو کالان یا سیلیکات مس است در حالی که فیروزه، فسفات مس است بنا بر این اینها دو نوع سنگ متفاوت هستند و بر همین مبنا به احتمال سنگهای سرخپوستها فیروزه نبوده بلکه سنگ مقدس آبی رنگی بوده است و نمی توان با قاطعیت گفت که فیروزه بوده است.

** مشخصات کلی معدن فیروزه نیشابور

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی درباره مشخصات معدن فیروزه نیشابور گفت:سالانه 40 تن فیروزه از معدن فیروزه نیشابور استخراج می شود.

رضا شجاعی افزود:از ابتدای سال 1391 معدن فیروزه نیشابور با پروانه جدید 40 تن در سال شروع به فعالیت کرده است و از معادنی است که برابر ظرفیت پروانه اش کار می کند.

وی گفت:از این معدن، در سالهای 1391 و 1392 معادل 40 تن، در سال 1393 حدود 46 و نیم تن و در سال 1394 ، 41 تن فیروزه استخراج شده است.

او افزود:معادن کشور مجازند تا 25 درصد بیشتر از پروانه خود برداشت کنند که بر این اساس، معدن فیروزه نیشابورکه مجوز استخراج سالانه 40 تن فیروزه را دارد در عمل تا 50 تن هم می تواند استخراج کند.

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی افزود:پروانه بهره برداری این معدن در سال 1380 با میزان استخراج سالانه 15 تن و ذخیره معادل هشت هزار و 671 تن به نام سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران صادر شد.

شجاعی گفت:دو سال بعد یعنی در سال 1382، شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه نیشابور با عضویت 342 نفر از اعضای دو روستای معدن علیا و معدن سفلای نیشابور شکل گرفت و پروانه بهره برداری از معدن فیروزه به این شرکت تعاونی منتقل شد.

وی افزود:از سال 1384 تا سال 1390 معدن فیروزه نیشابور با ظرفیت مشخص شده کار می کرد که با توجه به فعالیت و ظرفیتی که داشت در اواخر سال 1390 بنا بر تقاضای خود شرکت بهره بردار، ظرفیت پروانه به 40 تن در سال افزایش یافت و معدن فیروزه در عمل از ابتدای سال 1391 با پروانه جدید 40 تن در سال شروع به فعالیت کرد.

مافی گفت: سنگی که به دست می آید در جایی پر عیارتر و در جایی دیگر کم عیارتر است گاهی هم معدنکاران مجبورند از سنگ پر عیار بگذرند و فیروزه اش را استحصال نکنند و به عنوان ستون نگهدارند معدن آن را باقی بگذارند.

وی افزود: از ستون معدنی که از سنگ پر عیار تشکیل شده هم استفاده می شود به این نحو که زمانی که فیروزه های اطراف این ستون خالی شد و دیگر آن منطقه از معدن، فیروزه ای نداشت و کسی نخواست آنجا کار کند یا به طبقه پایین تر برود ابتدا کرسی چینی می شود و سنگ، تا سقف بالا می آید و بعد سنگ پر عیار این ستون هم استفاده می شود.

او گفت:برای همین نمی توان فرمولی ارائه داد که مثلا از هر تن سنگ، ده گرم فیروزه به دست می آید چون در شکستگیهای منطقه فیروزه وجود دارد.

وی با تشریح مراحل سه گانه تشکیل سنگ فیروزه افزود:برای تشکیل فیروزه سه مرحله لازم است اول یک شالوده و پایه اولیه است یعنی سنگ اولیه باید دارای فسفات باشد که اگر درصد این فسفات تا حد خاصی باشد می تواند بستری برای تشکیل فیروزه شود.

مافی گفت:در مرحله دوم، یک محلول گرمابی حاوی مس و آهن به سنگ اولیه دارای فسفات، تزریق شده است و در مرحله سوم، آب فرورونده مس را در خودش حل می کند و دانه دانه به جای پتاسیم جایگزین می کند که هم اکنون نیز این فرایند در معدن در حال انجام است و این جایگزینی باعث می شود که کانسار و کانسنگ و گوهر فیروزه تشکیل شود.

وی افزود:این آب فرورونده از سطح آب زیر زمینی پایین تر نمی رود لذا در سطح آب زیر زمینی می تواند فیروزه را در داخل شکستگیها تشکیل بدهد پس فیروزه، مستقیم به وجود شکستگیها در منطقه و جمع شدن تمام این فاکتورها مرتبط است و نمی توان یک فرمول کلی داد که مثلا معدن فیروزه این قدر وسعت دارد و این قدر سنگش می تواند کانی فیروزه ای داشته باشد.

او گفت:با این وجود به تجربه می توان گفت که در بخشهایی از معدن فیروزه مثل غار آبدار، ته میدان، غار زاک، غار عبدالرزاق و ابواسحاقی - که 300 سال است به علت قطع راههای ارتباطی استحصال نشده - تجمع فیروزه بیشتر است.

**حقوق دولتی معدن فیروزه نیشابور

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی با بیان این که پروانه بهره برداری از معادن در کشور ما حداکثر 25 ساله صادر می شود گفت: پروانه بهره برداری از معدن فیروزه نیشابور هم 25 ساله و با یک ذخیره مشخص صادر شده است.

رضا شجاعی گفت:چون منطقه ای که معدن فیروزه در آن واقع است محروم بود تا 10 سال از پرداخت حقوق دولتی معاف بود و هیچ مبلغی از بهره بردار گرفته نمی شد اما از سال 1392 معافیت 10 ساله این شرکت تمام شده است و از آن سال، حقوق دولتی پرداخت می کند که سالیانه هزار میلیون ریال است.

وی افزود:شورای عالی معادن بر اساس برداشتی که از هر معدن صورت می گیرد مشخص می کند که چه مبلغی به عنوان حقوق دولتی پرداخت شود.

نویسنده کتاب 'معدن فیروزه نیشابور' هم در این خصوص گفت:از اصول پرداخت حقوق دولتی در دولت جمهوری اسلامی این است که هر معدن باید سالانه حقوق دولتی دهد.

مافی افزود:این گونه نیست که بهره بردار یک معدن، مبلغی را برای کل 25 سال پرداخت کند بلکه بر مبنای میزان ماده معدنی استخراج شده که اعلام می شود قیمت پایه ای تعیین شده و هر سال باید این قیمت پرداخت شود.

**تقسیم بندی فیروزه

نویسنده کتاب 'معدن فیروزه نیشابور، نگین معادن ایران زمین' گفت: فیروزه در تقسیم بندی کلی و عامیانه به دو دسته تقسیم می شود فیروزه ای که بدون رگه و ناخالصی باشد فیروزه عجمی و فیروزه ای که با رگه و ناخالصی باشد فیروزه شجری است.

مافی افزود: معمولا فیروزه عجمی، رنگ آبی دارد اما اگر مقداری کمرنگ تر باشد همین فیروزه عجمی با درجه پایین تر 'تفال' نامیده می شود که رنگ سبزش هم می تواند وجود داشته باشد.

وی گفت:فیروزه شجری هم بر مبنای رگه هایی که در داخلش وجود دارد و طیف رنگی اش تقسیم بندی می شود مثلا با 'کاتیون مس' فیروزه آبی رنگ است با 'کاتیون آهن' فیروزه سبزرنگ می شود اما اگر آلومینیوم فیروزه بالا باشد فیروزه سفید رنگ است و در بعضی مواقع هم طیفهایی از اینهاست.

او افزود:می توان فیروزه هایی هم پیدا کرد که رنگهایشان با هم تفاوت دارد چنانکه خود من کلکسیونی علمی از این نوع فیروزه ها را جمع آوری کرده ام به طور مثال فیروزه ای دارم که سمت راستش رگه آبی و سمت چپش رگه سبز است، یا فیروزه دیگری که سبز سیر است اما رگه کاملا سفیدی در درون خود دارد.

وی گفت:وقتی فیروزه را در معدن فیروزه به دست می آورند به آن 'رزگی' می گویند که در واقع همان 'رزقی' است که از واژه رزق و روزی آمده است اما بعد که می خواهند روی این فیروزه ها کار کنند آنها را سر چوبی می چسبانند که راحت تر تراش دهند.

**خواص سنگ فیروزه

سرپرست فنی سابق معدن فیروزه نیشابور هم گفت: سنگها مثل پنی سیلین نیستند که شما استفاده شان کنید و بلافاصله تاثیرات آنی شان را ببینید گرچه می توان تاثیرات آنی برخی از سنگها را نشان داد مثلا شما اگر نفستان را حبس کنید و زمان بگیرید که چه قدر می توانید نفس را در سینه حبس کنید و دوباره همین کار را در حالی که سنگ توپاز در دست دارید انجام دهید به این خاطر که غده تیروئیدتان با امواجی که این سنگ تولید می کند همسان است خواهید دید که هم نفستان را بیشتر حبس می کنید و هم بدون اذیت این کار را انجام می دهید.

مافی افزود: اثراتی مشابه این را در بسیاری از سنگها می توان نشان داد مثلا عقیق یمنی در تعادل بخشی به بدن نقش موثر و اثبات شده ای دارد اما برخی از این خواص توسط فروشنده ها بزرگ نمایی می شود تا بتوانند جنسشان را بفروشند ضمن این که بعضی از این خواص را می توان به رنگ آبی این سنگ نسبت داد که رنگی آرامش بخش است.

وی گفت:'مایکل جینجر'در کتاب 'خواص درمانی کریستالها' که 360 گوهر سنگ را بر اساس خواصشان تقسیم بندی کرده آورده است که فیروزه یا ترکواز (turquoise) به آرامش و تفکر بیشتر کمک می کند.

او افزود:در کتابهای قدیمی هم آمده که فیروزه قلب را تقویت می کند، سعه صدر می دهد، ترس و استرس و افسردگی روحی و روانی و ناراحتی عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود همچنین تقویت دستگاه تنفسی، چشمها، گلو، معده و کبد را هم از خواص این سنگ دانسته اند.

وی گفت:نگاه کردن به فیروزه چشم را تقویت می کند برای درمان گلو درد و تقویت تارهای صوتی و درمان بیماریهای ریوی و تنفسی موثر است.

او افزود:فیروزه سمبل شانس خوب، آرامش و محافظت در برابر شیطان است و به همین دلیل خدمه هواپیما و خلبانان از فیروزه استفاده می کنند.

مافی افزود:این سنگ، سنگ پیروزی حساب می شود و به همین خاطر در زبان فارسی به آن پیروزه می گویند که معرب آن فیروزه شده است.

وی گفت:گوهر سنگها عصاره زمین هستند که سالها در داخل زمین انرژیهای کیهانی و ساطع شده از سنگها و آفتاب را گرفته اند و به یکنواختی رسیده اند و زمانی که از آنها استفاده می شود این انرژی ها آزاد می شود بنا بر این با اطمینان می توان گفت که تاثیر مثبت دارند گر چه برخی از این آثار روانی است.

او افزود:مثلا یاقوت، سنگی است که بزرگی می آورد و دلیلش نادر بودن این سنگ و رنگ آن است که باعث غلیان خون هم می شود بنا بر این پادشاهان از این سنگ استفاده می کردند که در مواقع مقتضی در فرمانشان بی رحمی و قساوت باشد چون برخی موارد باید تصمیم قاطعی بگیرند.

وی گفت:از طرف دیگر، زمرد، سنگی بوده که بیماری صرع را درمان می کرده یا بزرگی می آورده است لذا نوع رنگ سنگ به خاطر تاثیری که روی فرد می گذارد خیلی مهم است و معمولا پادشاهان، فیروزه را به خاطر حس رافتی که ایجاد می کند و بزرگی نمی آورد استفاده نمی کردند.

**شیوه های جدید اکتشاف در معدن فیروزه نیشابور

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت:وسعت معدن فیروزه نیشابور، 40 هزار کیلومتر مربع است و در پروانه بهره برداری برای 100 نفر، اشتغال در نظر گرفته شده که برابر آخرین بازدیدی که انجام شده است 110 نفر مستقیم در آن مشغول فعالیت هستند.

رضا شجاعی افزود:در نیشابور همین یک معدن فیروزه وجود دارد که ذخیره زیادی دارد و هنوز برای کار اکتشافی ظرفیت فراوانی دارد و به طور قطع ذخیره آن از مقدار استحصالی کنونی بالاتر است و طبیعی است که بهره دار و سازمان صنعت و معدن به دنبال اکتشاف در آنجا باشند ولی اکنون بیشتر به استخراج علمی توجه می شود تا بتوان در نهایت ماده معدنی خوبی به دست آورد.

وی گفت:برای تحقق این منظور به بهره بردار معدن فیروزه تکلیف شده است که روش مناسب استخراج فیروزه را به دست آورد و بهره بردار هم با دانشگاه، مراکز علمی و سازمان نظام مهندسی مکاتباتی انجام داده و در حال پیگیری است که روش مناسبی برای استخراج ماده معدنی فیروزه بیابد تا کمترین تضییع و ضرر به معدن وارد شود.

سرپرست فنی سابق معدن فیروزه نیشابور هم در این خصوص گفت: پیگیری شیوه جدید استخراج یک رویکرد در کل نظام معدن کشور و میراث فرهنگی است چون این معدن یک میراث برای کشورمان هم محسوب می شود و باید این رویکرد را داشته باشد.

مافی افزود:دینامیت که هم اکنون از آن برای استخراج معدن فیروزه استفاده می شود باعث شکستگی داخلی فیروزه شده و سستش می کند پس باید به روش جدیدی برای اکتشاف رسید.

او گفت:تاکنون بیشتر تحقیقات ما بر روی تشکیل و ساخت (ژنز) فیروزه و روشهای اکتشاف آن بوده و روش بهره برداری جدید هم زمانی می تواند موثر باشد که این قدر برای معدن توجیه داشته باشد که تمکین کند.

وی گفت:طرح یاد شده البته باید این قدر موجه باشد که بتواند به خانواده معدن فیروزه بقبولاند که روش های قدیمی را کنار بگذارند و اما هنوز اتفاقی در این خصوص نیفتاده است.

**طرح جامع گردشگری معدن فیروزه

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت:مطلب دیگری که بهره بردار هم به دنبال تحققش هست طرح جامع گردشگری معدن فیروزه است که سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی هم این موضوع را به بهره بردار معدن فیروزه تکلیف کرده و در حال بازنویسی و تکمیل آن است.

شجاعی افزود: در متن قانون معادن هم بحث گردشگری معادن دیده شده است و تمامی دستگاههای اجرایی موظفند در این خصوص همکاری کنند.

نویسنده کتاب 'معدن فیروزه نیشابور، نگین معادن ایران زمین' هم در این زمینه گفت:من خود از کسانی بودم که برای جلسه طرح گردشگری میراث فرهنگی دعوت شده بودم چون من دو سال مشاور معاونت معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی به خصوص در دو معدن زغال سنگ و فیروزه بودم و برای طرح جامع گردشگری معدن فیروزه در سال 1386 یک طرح ژئوتوریسم با کمک همکارانم ارائه دادم.

مافی افزود:وجود آب به نسبت فراوان در داخل تونلهای غار و پمپاژ آن از گالریها و چاهها موجب شده است که فضای بیرونی تونلها بسیار سرسبز، زیبا و دلنشین شود به گونه ای که با سرمایه گذاری نه چندان زیاد در بازسازی و شکل دهی به قسمتهایی از گالریها و غارها، تامین روشنایی و نورپردازی مناسب و ایجاد کارگاه استخراج فیروزه در اعماق می توان زمینه صنعت ژئوتوریسم یا توریسم زمین شناسی را فراهم کرد.

وی گفت: با توجه به سایر نقاط دیدنی شهر نیشابور همچون آرامگاههای عطار، خیام و کمال الملک و نزدیکی به شهر مشهد که چهارمین شهر مذهبی زائر پذیر دنیاست ایده ژئوتوریسم در معدن فیروزه نیشابور قابل توجه است و در اساس،‌ همان گونه که وجود و توسعه برخی شهرها همچون سرچشمه به دلیل وجود مس سرچشمه بوده، دو روستای معدن فیروزه هم در عمل از دیرباز به دلیل وجود این معدن شکل گرفته اند.

**شیوه قیمت گذاری فیروزه

معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی با رد شایعه قیمت گذاری فیروزه توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی افزود:مراکز خرید و فروش فیروزه در نیشابور و مشهد سه، چهار نوبت در سال مزایده عمومی برگزار می کنند.

شجاعی گفت:این مزاید از طریق درج آگهی در روزنامه به اطلاع عموم مردم می رسد و کارشناسان و افرادی از شرکت تعاونی معدن فیروزه بازار را قیمت گذاری می کنند و به عبارتی سیستم عرضه و تقاضا برای قیمت گذاری این سنگ معدنی وجود دارد.

سرپرست فنی سابق معدن فیروزه نیشابور هم با تایید این اظهارات گفت:قیمت گذاری فیروزه را بازار انجام می دهد به این نحو که فروش معدن فیروزه توسط هیات مدیره انجام می شود که هر چند وقت یک بار مزایده برگزار می کنند.

مافی اظهار کرد: سنگ فیروزه استحصالی در دست اول به سهامداران خود معدن فیروزه می رسد و از طریق آنها به بازار می رسد که همان سنگ راف یا سنگ خامی است که تراش می خورد و فیروزه در می آید و معمولا مظنه و قیمت این سنگها توسط خود این سهامداران خرد شرکت تعاونی معدن انجام می شود.

او افزود:در واقع کسی متخصص تر از حکاکانی که فیروزه را می تراشند هم برای قیمت گذاری فیروزه وجود ندارد چون عوامل مختلفی در این امر مد نظر است.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: 3خرداد1396، کدخبر: 82543627: www.irna.ir