راه دیگر انفعال یا تحریم بود که تبعات این تحریم از ۸۴ تا ۹۲ مشخص بود. محافظه‌کاران کشور را تا مرز سقوط کشاندند. تحریم‌های فلج کننده را به خاطر بی کفایتی دستگاه سیاست خارجی تحمل کردیم. اگر دوره خاتمی دوره توسعه جامعه مدنی بود، دوره احمدی‌نژاد سرکوب نهادهای مدنی بود. اگر به گفتگوهای سری «نیکلاس برنز» معاون وقت وزیر امور خارجه آمریکا و مسئولان امنیتی اسرائیل توجه کنید تا قبل از سال ۹۲ چهار محور از پنج محور راهبردی اسرائیل علیه ایران عملی شده بود. آخرین محور تجزیه ایران بود یا حمله نظامی. اگر به اصرار عربستان و اسرائیل به دولت اوباما برای حمله به تاسیسات اتمی ایران هم توجه شود خطر حمله نظامی جدی بوده است و اینکه می‌گویند خطر حمله لاف بوده فاقد مبناست.

در سال ۹۲ خیلی از ما که به روحانی رای دادیم خواستار بهبود وضعیت اقتصاد و رهایی از سیاست خارجی تهاجمی بودیم. در واقع ما روحانی را برای جلوگیری از فاجعه‌ای بزرگتر انتخاب کردیم. روحانی در دور نخست در بهبود وضعیت موفق بود. هم تورم مهار شد و هم برجام به ثمر نشست. اما در دوم ریاست جمهوری شعارها و سخنانی بر زبان آورد که چندان با روحیه‌اش سازگار نبود. این شعارها را در جریان جنبش سبز از زبان موسوی و کروبی بیان شده بودند. او به صراحت از سپاه خواست به پادگان برگردد و دست از گلوی سیاست و اقتصاد بردارد. جریان محافظه‌کار را با طرح مطالباتی که در عرصه عمومی ایران جدی و زنده هستند به چالش کشید اما نه تیم همراه وی، نه توان و ظرفیت تحقق این مطالبات و پیگیری‌شان را دارد و نه روحانی دوست داشت تا این حد پیش برود.

روحانی از روی اضطرار در برابر حمایت‌های سنگین برخی نهادهای نظامی و اقتصادی از رئیسی تلاش کرد طبقه حامی اصلاحات و جنبش سبز را به تحرّک وادار کند. در نهایت هم موفق شد. نیامدن رئیسی انگیزه خوبی برای فعالیت دو چندان حامیان اصلاحات و سبزها در حمایت از روحانی بود همچنان‌که نه به مثلث جنتی، مصباح و یزدی و نه به پایدارچی‌ها در انتخابات ۹۴ تهران آنها را به سوی صندوق انتخابات کشانده بود. رای به روحانی پشیمانی ندارد. بستگی دارد از چه زاویه‌ای رای داده باشید. رایی که برای جلوگیری از فاجعه سقوط کشور بود همچنان اعتبارش باقی است. 

منتقدان رای دادن به روحانی بگویند در سال ۹۶ چه جایگزینی پیش روی مردم بود؟ اگر قرار بود از روحانی حمایت نشود قصه ۸۴ تکرار می‌شد و فضای تنفس از امروز هم بدتر می‌شد. ما با روحانی قرارداد بسته‌ایم برای تحقق برخی از مطالبات‌مان. بر اساس این قرارداد اجتماعی باید روحانی را مستمر نقد کرد. پای‌تان را در عرصه عمومی محکم بکوبید و از منظر شهروند منتقد و پرسشگر روحانی و کابینه‌اش را به چالش بکشید. اما پشیمانی از رای دادن جز نمایش گونه‌ای از انفعال چه فایده‌ای دارد؟

نه روحانی قرار بوده منجی ما باشد نه نسبت به تیپ او توهم داریم نه نسبت به پیچیدگی عرصه سیاسی کشور ناآگاهیم. منجی واقعی ما «خود» ما هستیم. حضور مستمر در عرصه عمومی، نقد مستمر دولت و دیگر ارکان قدرت که در دست محافظه‌کاران است، تقویت جمع‌ها و تشکلهای‌مان، زنده نگاه داشتن روح مطالبه‌گری و تاکیدمان بر مبارزه با فساد رمز پیرزی ماست حتی در سخت‌ترین شرایط.در نقد روحانی تعارف نباید داشت.

توجیه عملکرد دولت بدترین نسخه برای حل مشکل است. از سهم محافظه‌کاران در نابسامانی کشور هم نباید غافل بود. بیشتر از هر چیز باید به توان اجتماعی خودمان تکیه کنیم. وقتی عرصه عمومی را با کنش‌مان رها نکنیم همه از روحانی تا سایر مسئولان از قدرت مردم حساب خواهند برد. به انفعال تن ندهیم، به توجیه و سکوت تن ندهیم و قوای اجتماعی‌مان و حضور موثرمان را در عرصه عمومی تقویت کنیم. کلید پیروزی در توانایی خود ماست نه در پشیمانی و انفعال.