شعار سال: چندی است فناوریهای
ویرایش ژنوم، دست پژوهشگران را برای تغییر DNA آدمی نیز باز کرده است. چندی است از فنون ویرایش ژنوم
برای پیشگیری و درمان برخی بیماریهای انسانی استفاده میشود. در این زمینه، پژوهشهایی
درباره بیماریهای مختلفی
از جمله اختلالات تکژنی، هموفیلی، فیبروز کیستی و کمخونی سلول داسیشکل انجام
شده و نیز برای درمان و جلوگیری از بیماریهای پیچیدهای مانند سرطان، بیماریهای
قلبی، بیماریهای روانی و ویروس کاستی ایمنی انسانی (HIV) از این فنون استفاده شده است. در حال
حاضر، بیشتر تحقیقاتی که در زمینه ویرایش ژنوم انجام میشود، برای درک علل و عوامل
برخی بیماریها و با استفاده از سلولها و مدلهای جانوری انجام میشود. در این
حال، دانشمندان هنوز مطمئن نیستند که کاربرد این نوع ویرایشِ ژنوم در انسان بیخطر
و مؤثر باشد. تاکنون حذف یا تغییر رمزهای بخشهای خاص ژنومها به روشها و با
ابزارهای مختلفی انجام میگرفت، اما بهتازگی یکی از این ابزارها که «کریسپر1 کاس۹» (CRISPR-Cas9) نام
دارد، توانسته است پژوهشگران را سریعتر، ارزانتر، دقیقتر و کارآمدتر به سرمنزل مقصود
برساند. بههمین علت این مولکول کوتاه هیجان بسیاری در جوامع علمی ایجاد کرده است.
«کریسپر کاس۹» از یکی از
دستگاههای ویرایش طبیعی موجود در ژنوم باکتریها گرفته شده است. باکتریها تکههایی
از DNA ویروسی
را میگیرند و از آنها توالیهایی به نام «کریسپر» میسازند. توالیهای «کریسپر» باکتریها را توانا میکنند که
توالی DNA ویروسهای
مهاجم را در حافظه داشته باشند. اگر این ویروسها دوباره حمله کنند، باکتریها با استفاده
از این کریسپرها، DNAهای
ویروسی را هدف قرار میدهند و از کار میاندازند. از ویژگیهای مهم «کریسپر کاس۹» این است که در آزمایشگاه نیز مانند درون
سلول باکتری کار میکند. از سوی دیگر، امروزه ویرایش ژنوم بیشتر روی سلولهای بدنی
صورت میگیرد. این تغییرات فقط بر بافتهای خاصی از بدن تأثیر میگذارند و به نسل
بعدی منتقل نمیشوند، اما اگر این ویرایش روی ژنهای سلولهای تخمک یا اسپرم صورت
گیرد، تغییرات ممکن است به نسلهای بعد منتقل شوند. نگرانیهای اخلاقی از این است
که افرادی از فناوری «کریسپر کاس۹» برای
ویرایش و تغییر ژنوم سلولهای جنسی یا جنینهای انسانی استفاده کنند. اکنون پرسش
عمومی این است که آیا استفاده از این فناوری برای افزایش و تقویت صفات انسانی
نرمال (مانند قد یا هوش) مجاز است؟ براساس نگرانیهایی که در اینباره وجود
دارد، هماکنون ویرایش ژنوم سلولهای جنسی و جنین در بسیاری از کشورها غیرقانونی
است.
حمله زیسترخنهگرها به کدهای ژنوم انسان
مهمتر از همه آنچه گفتیم، ورود زیسترخنهگرها (زیستهکرها)
به صحنه است. چندی
است که زیسترخنهگرها در خارج از آزمایشگاههای تحقیقاتی، با کمک این فناوری
ارزان و آسان، بخشهایی از ژنوم خود را دستکاری و ویرایش میکنند. مثلا حدود یک
سال پیش، شخصی بهنام «جوسیا زاینر2» که بیوشیمیدان است و روزگاری یکی از کارکنان
ناسا بوده است، در خارج از آزمایشگاه، بهعنوان نخستین انسان برای ویرایش برخی از
ژنهای خود با «کریسپر» اقدام کرد. «زاینر» پس از یک سخنرانی درباره مهندسی
ژنتیک انسانی که در یکی از شبکههای اجتماعی پخش میشد، در برابر چشم بینندگان یک
آمپول و یک سرنگ برداشت و مادهای به خود تزریق کرد. او قصد داشت با حذف ژن
«میوستاتین» که رشد ماهیچهها را محدود میکند، قدرت ماهیچههای خود را افزایش
دهد. البته ویرایش مشابهی در سال ۲۰۱۵ روی
جنین سگ بیگل انجام شده بود، اما اکنون «زاینر»
با تزریق «کریسپر» به خود تلاش کرد تا این ژن را خاموش کند. البته برخی معتقدند
که این عملکرد «زاینر» احمقانه و کوتهبینانه بوده است، چون ممکن است این کار
عواقب ناخواستهای، مانند آسیب به بافتها، مرگ سلولها یا تحریک دستگاه ایمنی و
در نهایت پاسخ ایمنی حمله به ماهیچهها را در پی داشته باشد. آنان همچنین میگویند
جای نگرانی نیست، چون بعید به نظر میرسد که فقط یک تزریق باعث تغییری پایدار شود،
اما آنچه جای نگرانی دارد، آن است که این عمل «زاینر» نشان میدهد که امکان
استفاده از فناوری ویرایش ژن برای افراد عادی در خارج از آزمایشگاه بهصورتی که به
«خودت انجام بده3» معروف است، وجود دارد. اجماع عمومی بر این است که یک
دوره دو یا سه تزریق در هفته به مدت چند ماه برای مشاهده تغییر دائمی کافی است.
ناگفته نماند که «زاینر» در اوکلند، کالیفرنیا شرکتی بهنام «اودین4» دارد. او در
این شرکت یک کیت برای فروش ارائه میکند و به این طریق به دیگران اجازه میدهد تا
راه او را ادامه دهند. زیستشناسان معتقدند که این نوع عملکردِ «خودت انجام بده»،
ممکن است دور از کنترل علم رسمی خطرناک به نظر برسد، اما زیسترخنهگرها نظر
دیگری دارند و میگویند که تغییر ژنوم هر فرد در اختیار خود اوست. آنان میپرسند
چرا بهآسانی به افراد اجازه میدهیم که بدن خود را از طریق جراحیهای زیبایی، خالکوبی
و دیگر تغییرات افزونگی اصلاح کنند، اما کسی نباید ژنوم خود را تغییر دهد و اصلاح
کند؟ حالا به دنبال «زاینر»، افراد
دیگری هم آماده میشوند تا با ژنهای خود بازی کنند. زیسترخنهگر5 دیگری که ریچ
لی6 نام دارد، کوررنگ است. او میگوید که میخواهد از کیتِ «زاینر» استفاده کند تا با کمک آن نهتنها کوررنگی خود را
درمان کند، بلکه قوه بینایی خود را نیز ارتقا دهد. او میخواهد با یک جهش ژنتیکی
نادر به نام «تتراکروماسی7» طیف فرابنفش را مشاهده کند. «دیوید ایشی8» یکی دیگر از
زیسترخنهگرهاست که تلاشهای قبلی او برای استفاده از «کریسپر» در سگ توسط اداره
غذا و داروی آمریکا (FDA) متوقف
شد و بیثمر ماند. او حالا قصد دارد تا جرم عضلات خود را افزایش دهد. البته او
برای این کار از «کریسپر» استفاده نخواهد کرد، بلکه میخواهد نسخهای اضافی از
ژنی را به سلولهای خود تزریق کند. میدانیم در حالی که «میوستاتین9» رشد ماهیچهها
را مهار میکند، «فولیستاتین10» جرم ماهیچهها و متابولیسم را افزایش میدهد. این زیسترخنهگرها
اعتقاد دارند که حق دسترسی و ویرایش ژنها از حقوق اساسی هر انسان است. مثلا،
«ایشی» میگوید: «من معتقدم ژنوم هر فرد متعلق به خود اوست و فکر میکنم که افراد
باید توانایی انتخاب نوع ژنهایی را که میخواهند، داشته باشند». آیا باید شعار
«بدنِ من، مالِ من» به حق ویرایش ژنها نیز گسترش یابد؟ آیا تضمینی هست که اجازه
دسترسی به ژنوم و ویرایش آن و گسترش کاربرد «کریسپر» باعث پیدایش گروهی از
«ابَرانسانها» نخواهد شد که احساسات و تواناییهایی غیرعادی داشته باشند؟ آیا
تفاوتی اخلاقی بین ویرایش ژن برای درمان بیماریها و ویرایش ژن برای افزایش
تواناییهای انسان وجود ندارد؟ این پرسشها چندی است که ذهن پژوهشگران، دانشمندان
و اخلاقگرایان را به خود مشغول کردهاند.
پرسشی دشوار
زیسترخنهگرها مخالفاند. زاینر میگوید که در صورت بروز
هرگونه مشکل قانونی، پایگاههای خود را تحت پوشش قرار داده است. سایت او میگوید نمونههایی
که او میفروشد، برای مصارف انسانی نیست. اما این موضوع کسی را از پیروی از
دستورهای او برای چگونگی ویرایش ژنوم انسان بزرگسال منع نمیکند. با درنظرگرفتن
هزاران سفارش اودین، احمقانه است که بگوییم برخی از آن دستورها برای آزمایش انسانی
مورد استفاده قرار نمیگیرند. عجیب است که به دلیل اینکه کیتهای اودین به لحاظ
فنی دارو محسوب نمیشوند و زاینر قصد ندارد روی کسی پزشکی انجام دهد یا دستگاههای
پزشکی بفروشد، FDA هنوز
ویرایش خانگی ژنوم را قانونمند نخواهد کرد. در حال حاضر، آزمایش روی خود غیرقانونی
نیست و DIY کریسپر
از نظر قانونی در ایالات متحده و انگلستان خاکستری است. این حرف در همه جا صادق
نیست. در آلمان، که به هر چیزی که حتی کوچکترین موج یوژنی را داشته باشد گیر میدهند،
کیتها در اوایل سال جاری با مقامات باواریا زنگهای خطر را به صدا درآوردند و از
استفاده از آنها در خانهها و مدارس منع شدند. در بحثهای قانونگذاری نیز باید
توجه داشته باشید که اغلب زیسترخنهگرها قصد هککردن افراد دیگر را ندارند، بلکه مشتاقاند
که به دیگران کمک کنند؛ این کار را در خانه انجام دهند و اطلاعات را به صورت شفاف
به اشتراک بگذارند. این نسخه آنها کاری داوریشده است که اغلب در فرومها و رسانههای
اجتماعی اجرا میشود. ایشی میگوید: «من قطعا در پی آن هستم که اطلاعات زیادی جمعآوری
کنم و به اشتراک بگذارم. هدف من این است که همه چیز را در آنجا قرار دهم. اين
احتمال وجود دارد که کار نکند، درست است؟ اما شاید نفر بعدی این کار را درست انجام
دهد» و اگر «مرد بعدی» مدالآور المپیک آینده شود چه؟ اداره جهانی مبارزه با مواد
مخدر در ماه گذشته اعلام کرد که تمام اشکال ژندرمانی یا دوپینگ ژنی از ورزشهای رقابتی
بینالمللی از سال ۲۰۱۸ را ممنوع میکند.
با این حال، بعید است که آزمایشکنندگان بینالمللی بتوانند بیشتر اشکال ویرایش ژن
را تشخیص دهند و با همه اطلاعات جریان آزاد در مورد پیشرفت تجربی مختلف، به نظر
نمیرسد که اداره جهانی مبارزه با مواد مخدر قادر به اجرای این ممنوعیت باشد. ایشی
در اين باره میگوید: «اداره جهانی مواد مخدر جوک میگوید». گونس تیلور که در مؤسسه
فرانسیس کریک در لندن با کریسپر کار میکند، میگوید که با این آزمایشهای خانگی
در تضاد است. او میگوید: «بخشی از وجودم میگوید که این بسیار عالی است... اما
این کار عملی نخواهد بود» و اصرار دارد که این کار بسیار مشکلتر از آن است که
زیسترخنهگرها فکر میکنند. «کریسپر به عنوان درمان به فروش رفته است... اما در
واقع این کار را انجام میدهد تا کاری را انجام دهد که شما میخواهید این کار با
موفقیت انجام شود». تیلر فکر میکند که میتواند فواید علمی برای نظارت بر چگونگی
تغییر بدن زیسترخنهگرها، دادن اطلاعات بیشتر در مورد چگونگی کار کریسپر در انسان
وجود داشته باشد، اما پتانسیل آسیب به این معناست که این کار غیراخلاقی است و
آزمایشهای DIY باید
به شدت قانونمند باشد. اما زیسترخنهگرها فکر میکنند که مشکل ارزش ریسککردن را
دارد و هیچ دلیل اخلاقی وجود ندارد که آنها نباید اجازه استفاده از بدن خود را
داشته باشند تا علم را به جلو ببرند. شاید به جای تلاش برای دورکردن تجربیات DIY از جامعه، باید
بپذیریم که ما بر فراز تغییرات قابلتوجه در ژنوم انسان ایستادهایم-چون به هر حال
میخواهند این کار را انجام دهند. ایشی میگوید: «ما این واکنش انعکاسی زردپی زانو
را داریم که ژنتیک شما باید همیشه شانسی باشد و نباید در این مورد انتخاب وجود
داشته باشد، اما من فکر نمیکنم که این درست باشد. اگر این فناوری وجود دارد که به
شما حق انتخاب بدهد، شما هم میتوانید آن را انجام دهید». اکنون سؤال این است که
چگونه اطمینان حاصل کنیم که ویرایش ژنوم ایمن و در دسترس مردمی است که ممکن است به
طور کامل خطرات «خودآزمونی» را درک نکنند. لوول-بج میگوید که
از جامعه زیسترخنهگرها پشتیبانی میکند و در جلسه آنها شرکت کرده است، اما آنها
باید مسئولیت عواقب احتمالی انتشار گسترده کریسپر یا مواجهه با سختگیری را
بپذیرند. او میگوید که نوشتن قانون برای آنان که میخواهند با علم در گاراژ خانهشان
بازی کنند،
بسیار دشوار است.»
پينوشتها:
1- کـــریســپر (CRISPR) مخـــفــف عبــــارت
«Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats»
به معنی «تناوبهایِ کوتاهِ پالیندرومِ فاصلهدارِ منظمِ خوشهای» است.
2- Josiah Zayner
3- خودت انجام بده (Do it yourself یا DIY) اصطلاحی است به معنی تعمیر، اصلاح، ساختن
یا انجام برخی کارهای فنی در خانه یا بیرون از خانه بدون کمکخواستن از متخصصان و
استادکاران آن رشته.
4- The Odin
5- biohacker
6- Rich Lee
7- tetrachromacy
8- David Ishee
9- myostatin
10- follistatin
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 12 آبان 97، شماره: 3282