شعار سال: قتل جمال خاشقجي روزنامه‌نگار منتقد سعودي بر اوج‌گرفتن محمد بن‌سلمان در عرصه سياست بين‌الملل سايه انداخته است. هرچند خاندان سديري‌ها همچنان در مسند قدرت در عربستان هستند و رئيس‌جمهور آمريکا حاضر نيست از آنچه «گاو‌هاي شيرده» مي‌خواند به سادگي جدا شود. در اين شرايط و بعد از ظهور و سقوط داعش در منطقه و بحران‌هاي يمن و سوريه، به نظر مي‌رسد روابط دو کشور شکلي خصمانه به خود گرفته است؛ موضوعي که سفير پيشين ايران در اين کشور نيز به آن اشاره مي‌کند. حسين صادقي مي‌گويد: «در حال حاضر روابط ايران و عربستان در وضعيت تخاصم قرار دارد و دو کشور همه امکانات خود را براي ضربه‌زدن به طرف مقابل به کار بسته‌اند». او در نشستي با عنوان چشم‌انداز روابط ايران و عربستان سه گزينه را براي مواجهه با اين شرايط مطرح مي‌کند. در اين نشست که در دانشگاه علامه طباطبايي برگزار شد، حسن درويش‌وند، رئيس اداره امور عربستان در وزارت خارجه و جلال دهقاني‌فيروزآبادي، استاد روابط بين‌الملل هم حضور داشتند تا دورنماي روابط دو کشور را کمي روشن کنند و راهکارهاي خود را براي برون‌رفت از اين وضعيت ارائه دهند.

گفت‌وگوي صريح و سخت تهران- رياض
چشم‌انداز روابط دو قدرت خاورميانه از ديدگاه سفير پيشين ايران در عربستان سه وضعيت دارد. حسين صادقي در توضيح اين سه وضعيت يا به گفته خود سه گزينه گفت: «گزينه اول اين است که وضعيت موجود را حفظ کنيم. يعني همچنان حالت تخاصم را ادامه دهيم و امکانات خود را براي ضربه‌زدن به طرف مقابل به کار گيريم. گزينه دوم اين است که دو کشور با يکديگر تقابل پيدا کنند و گزينه سوم که بهترين گزينه است آن است که دو کشور به سمت تعامل و همکاري حرکت کنند».

او با بيان اينکه براي تحقق گزينه سوم بايد دو طرف نگاه ديده‌انگارانه داشته باشند، ادامه داد: «متأسفانه در حال حاضر تهران و رياض نه تنها نگاه ديده‌انگارانه به يکديگر ندارند بلکه بر اساس نگاه ناديده‌انگارانه حرکت مي‌کنند. به نحوي که تمام امکانات‌شان را به کار مي‌گيرند تا طرف مقابل نباشد. اين در حالي است که تهران و رياض بايد به اين نتيجه برسند که براساس آورده‌هاي خود در منطقه سهم‌خواهي کنند و در همين چارچوب يک گفت‌وگوي صريح، روشن و سخت را آغاز کنند تا به يک جمع‌بندي نائل شوند». سفير پيشين ايران در عربستان با تأكيد بر اينکه دو طرف بايد منافع يکديگر را به رسميت بشناسند و در عين حال با يکديگر پيوندهايي را در عرصه اقتصادي، فرهنگي و امنيتي ايجاد کنند به نحوي که به مرور اين رابطه به سمت رابطه اکمال متقابل سوق پيدا کند، افزود: «اگر چنين تحولاتي صورت نگيرد و دو کشور بخواهند همچنان رويکرد فعلي را ادامه دهند هيچ چشم‌انداز روشني براي عادي‌سازي روابط دو کشور مشاهده نمي‌شود.»
صادقي به پيشينه روابط دو کشور بعد از انقلاب و گسترش مناسبات در دوران اصلاحات هم اشاره کرد. دوراني که به گفته او دوران طلايي در روابط دو کشور محسوب مي‌شود و بعد از آن ديگر در بر آن پاشنه نچرخيد.

ايران تهديدي براي عربستان نيست
در بخش ديگر اين نشست نوبت به حسن درويش‌وند، رئيس اداره امور عربستان وزارت خارجه رسيد تا به تحليل روابط دو کشور بپردازد. درويش‌وند هم روي تعامل دو کشور تأكيد داشت و مبناي اين تعامل را هم منافع و مسائل مشترک دانست. او در بخشي از سخنان خود گفت: «ايران و عربستان دو قدرت مهم منطقه هستند و اين دو قدرت نمي‌توانند نسبت به يکديگر بي‌تفاوت باشند. در همين چارچوب آنها دو راهکار پيش‌رو دارند؛ يا اينکه با يکديگر تعامل سازنده داشته باشند يا بايد با يکديگر رقابت کنند و اين رقابت خداي نکرده به مرور به خصومت تبديل شود. مرزهاي ايران و عربستان در هم تنيده است و دو کشور مي‌توانند روي مسائل مشترک با يکديگر کار کنند». او با بيان اينکه تهران و رياض با توجه به برخورداري از ذخاير نفتي مي‌توانند در اين زمينه با يکديگر همکاري خوبي داشته باشند، گفت: «ولي متأسفانه مي‌بينيم که در يک روند تاريخي اين محصول تبديل به موضوعي براي رقابت بين دو کشور شده است». رئيس اداره امور عربستان وزارت خارجه با اشاره به مخالفت سعودي‌ها با ايجاد توافق هسته‌اي و وقفه‌اي که آنها در اين زمينه در مقطعي با دادن برخي از قول‌ها و وعده‌ها به آمريکايي‌ها به وجود آوردند، ادامه داد: «همان‌طور که پيش از اين گفتم دو کشور ايران و عربستان بر پايه اشتراکاتي که دارند، مي‌توانند همکاري‌هاي سازنده داشته باشند اما اکنون مي‌بينيم که در داخل عربستان گروهي روي کار آمده‌ که باعث ايجاد مشکلات جدي در اين کشور شده‌اند، درواقع به نوعي در اين کشور کودتا شده است و حکومت آل سعود به حکومت آل سلمان و حکومت آل سلمان به حکومت محمد بن‌سلمان تغيير کرده است.»
اشاره درويش‌وند به تغييراتي است که بعد از ملک عبدالله در ساختار حکومت سعودي رخ داد. ملک سلمان از يکي از همسران عبدالعزيز آل سعود به نام سديري است. فرزند او محمد بن‌سلمان نيز با کنارزدن محمد بن‌نایف که پيش از او وليعهد اول بود، توانسته قدرت اصلي اداره کشور را دست بگيرد؛ در شرايطي که پدرش ملک سلمان پا به سن گذاشته و شرايط جسماني ايدئالي هم ندارد. هرچند بعد از قتل خاشقجي پايه‌هاي قدرت او بيش‌از‌پيش متزلزل شده است.
رئيس اداره امور عربستان در بخش ديگري از صحبت‌هاي خود با بيان اينکه طبق اخبار منتشر‌شده در‌حال‌حاضر ۳۰۰ نفر از شاهزاده‌هاي سعودي ممنوع‌الخروج هستند و وهابيت به‌عنوان زيرساخت عربستان تحت فشار است و تعدادي از علما در اين کشور بازداشت شده‌اند، ادامه داد: «دولت عربستان در داخل کشورش با بحران ساختاري روبه‌رو است و اين بحران باعث شده که توازن در اين کشور به هم بخورد. در چنين شرايطي سعودي‌ها ترجيح داده‌اند که اقدام به فرافکني کنند و به جاي حل بحران‌هاي داخلي‌شان اين مشکلات و مسائل را به يک دشمن خارجي به نام ايران منتسب کنند.»
درويش‌وند با بيان اينکه سعودي‌ها در نقاط مختلف جهان دست به اقداماتي عليه ايران زده‌اند و در اين زمينه هزينه‌هاي بسياري کرده‌اند، گفت: «آنها مدعي هستند که ايران تهديدي براي عربستان است؛ در‌حالي‌که اين تصور اشتباه است و ما تهديدي براي عربستان نيستيم و منافع ايران ايجاب نمي‌کند که عربستان دچار بي‌ثباتي شود.»
رئيس اداره امور عربستان در ادامه صحبت‌هاي خود در نشست علمي-تخصصي چشم‌انداز روابط ايران و عربستان با اشاره به روابط کنوني رياض و لندن گفت: «مشاهده مي‌کنيد که دولت لندن به‌شدت تلاش مي‌کند که نقش خود را در منطقه خاورميانه افزايش دهد و اين سياست را از طريق عربستان به پيش مي‌برد. مشاهده کرديم در‌حالي‌که عربستان به‌ خاطر قتل جمال خاشقجي در عرصه بين‌الملل به‌شدت تحت فشار است، خانم ترزا مي‌ با محمد بن‌سلمان در آرژانتين ديدار و گفت‌وگو مي‌کند و اين ديدار را مي‌توان در چارچوب سياستي عنوان کرد که انگليسي‌ها در منطقه دنبال مي‌کنند.»
درويش‌وند همچنين به روابط ترکيه و عربستان اشاره کرد و گفت: «در جريان بهار عربي ما شاهد يک دوگانگي در روابط آنکارا و رياض بوديم. از يک سو دو کشور به دليل اشتراکاتي که داشتند، تلاش مي‌کردند تا همکاري‌هاي‌شان را با يکديگر افزايش دهند. از ديگر سو رقابت آنها در عرصه منطقه نيز پررنگ‌تر مي‌شد که هر دو اين کشورها خواهان سرنگوني قذافي، بشار اسد و تضعيف دولت شيعه عراق بودند؛ اما درباره مسائل مصر، تونس و همچنين رهبري مسلمانان اهل تسنن با يکديگر در رقابت بودند.»
او با بيان اينکه سرنگوني حکومت اخواني مصر يک نقطه واگرايي شديد در روابط عربستان و ترکيه بود، گفت: «بحران قطر اين واگرايي را تشديد کرد و اقدام سعودي‌ها در برخورد با گروه اخوان در عربستان و دستگيري گسترده آنها به‌عنوان يک گروه تروريستي باعث شد که اختلافات بين آنکارا و رياض افزايش بيشتري پيدا کند.»
اين مقام مسئول در وزارت خارجه گفت اينکه قتل خاشقجي و بحراني که در پي آن به وجود آمد، به‌شدت روابط دو کشور را در عمق تحت تأثير قرار داد. در اجلاس جي 20 نيز عکس‌هايي از بن‌سلمان و رئيس‌جمهور ترکيه منتشر شد که نشان از سردي روابط داشت. درويش‌وند افزود: «اکنون عربستان و ترکيه وارد يک رقابت بزرگ ژئوپليتيک شده‌اند و ترک‌ها تلاش مي‌کنند که قدرت خود را در حوزه جغرافيايي سعودي‌ها افزايش دهند. در همين راستا شاهد اين هستيم که ترک‌ها در قطر پايگاه نظامي ايجاد کرده‌اند و با توجه به مشکلاتي که در روابط کويت و عربستان وجود دارد، تلاش دارند که در آينده نزديک در کويت نيز يک پايگاه نظامي ايجاد کنند.»

ترامپ، فرصت تاريخي عربستان
در دوران اوباما همان‌قدر که روابط ايران و آمريکا دستخوش تغيير شد که تجسم آن برجام بود؛ روابط آمريکا با عربستان را هم تحت تأثير قرار داد. عربستان سعودي از توافق هسته‌اي بين ايران و 1+5 ناراضي بود و از خروج آمريکا از اين توافق هم حمايت کرد. هرچند بعضي از کارشناسان معتقد هستند ايران مي‌توانست در حين توافق هسته‌اي با تعامل با همسايگان از اين حساسيت بکاهد. رئيس اداره امور عربستان در وزارت خارجه در ادامه صحبت‌هاي خود روابط عربستان و آمريکا را در دو دوره اوباما و ترامپ تشريح کرد. او گفت: «در دوران اوباما روابط دو کشور به سمت تيرگي حرکت کرد؛ چرا‌که آمريکايي‌ها اين استدلال را داشتند که جهان متحول شده و ديگر دليلي ندارد که از عربستان همچنان به‌عنوان هم‌پيمان استراتژيک آمريکا ياد کرد. از ديگر سو با توجه به اينکه آمريکايي‌ها اقدام به استخراج نفت شيل کردند، آنها احساس کردند که ديگر مانند گذشته نياز به نفت عربستان ندارند.»
درويش‌وند با بيان اينکه همچنين تصويب قانون جاستا در دوران اوباما باعث شد که روابط رياض و واشنگتن سردتر از گذشته باشد، افزود: «سعودي‌ها از دوران اوباما به‌عنوان بدترين زمان روابط دو کشور ياد مي‌کنند. انتخاب ترامپ به‌عنوان رئيس‌جمهور آمريکا و سياست‌هاي او در مورد عربستان را مي‌توان يک بازگشت به روابط سنتي عربستان و آمريکا عنوان کرد. در واقع دوران ترامپ يک فرصت تاريخي موقت براي سعودي‌ها بود.»
او همچنين با اشاره به حمايت‌هاي ترامپ از خاندان آل‌سعود در بحث پرونده جمال خاشقجي گفت: «در همين چارچوب مشاهده کرديم که هم رئيس‌جمهور و هم وزير خارجه آمريکا در اظهاراتي مطرح کردند که عربستان محور راهبردي مقابله با ايران و دفاع از اسرائيل در منطقه است و نبايد به خاطر پرونده جمال خاشقجي اين کشور را تضعيف کرد. آنها با همين استدلال در برابر کنگره و سنا که خواهان افزايش فشار بر عربستان بودند، ايستادگي کردند.»

عربستان به روايت آمار
در ادامه اين برنامه وحيد جيراني، پژوهشگر مسائل ايران به بررسي برخي گزاره‌ها در ايران در رابطه با عربستان و انطباق آنها با وضعيت فعلی پرداخت. او با اشاره به اينکه در نگاه ايراني‌ها مردم عربستان افرادي هستند که اقتصادشان فقط وابسته به فروش نفت است و بدون اجازه آمريکا و اسرائيل آب نمي‌خورند، گفت: «مردم ما تصور مي‌کنند که سطح سواد در عربستان بسيار پايين است و اين کشور گاو شيرده آمريکاست. درحالي‌که به نظر مي‌رسد اين صحبت‌ها کاملا مبتني بر واقعيت نيست و نبايد سیاست‌گذاری‌ها و تصميم‌گيري‌هاي ما در کشور در نوع تعامل با عربستان بر اساس اين گزاره‌ها باشد». او با بيان اينکه عربستان در سال‌هاي اخير در زمينه شاخص‌هاي توسعه انساني رشد قابل‌توجهي داشته و با امتياز 836 در رتبه سي‌و‌چهارم دنيا قرار دارد، گفت: «اين در حالي است که ما با امتياز 749 در رتبه 75 قرار داريم. نرخ مشارکت زنان در عربستان علي‌رغم برخي از تبليغات حدود 20 درصد است ولي در ايران اين رقم 17 درصد است. سطح سواد در اين کشور 94 درصد است اما در ايران اين رقم 86 درصد است». اين پژوهشگر همچنين با بيان اينکه عربستان يکي از مهم‌ترين بازيگران خاورميانه بوده و سرمايه‌گذاري‌هاي وسيعي را در عرصه صنعتي و علمي در دنيا انجام داده است، گفت: «عربستان پيش‌بيني کرده که بر اساس سند چشم‌انداز 2030 تبديل به قطب جهان اسلام و جهان عرب شود و به يکي از مهم‌ترين کانون‌های سرمايه‌گذاري‌هاي جهان تبديل شود.»

حل بحران يمن مي‌تواند اولين گام تنش‌زدايي باشد
دراین‌بین سيد جلال دهقاني‌فيروزآبادي، استاد روابط بين‌الملل نيز حل بحران يمن را اولين گام تنش‌زدايي در روابط ايران و عربستان دانست. بحراني که در کنار سوريه، دو محور تضاد منافع ايران و عربستان در منطقه است. دهقاني با اشاره به برخي از تحليل‌ها مبني بر اينکه روابط کنوني ايران و عربستان مانند روابط آمريکا و شوروي بعد از جنگ جهاني دوم است، گفت: «شايد اين تشبيه بي‌ربط نباشد و در همين چارچوب بايد به اين موضوع توجه داشت که دو کشور مجبور هستند منافع يکديگر را به رسميت بشناسند و چاره‌اي جز اين در برابر آنها وجود ندارد». اين استاد روابط بين‌الملل تأكيد کرد که تضعيف بن‌سلمان در پي تحولات اخير در عرصه بين‌المللي امکان بيشتري را براي تحقق اين موضوع فراهم کرده است: «ايران و عربستان بايد بپذيرند که تحقق صلح و امنيت در منطقه مستلزم همکاري‌هاي دو کشور است، در همين چارچوب بايد يک نظام امنيتي چندجانبه را طراحي کنيم که در آن عربستان و ايران نقشي مهم و تأثيرگذار داشته باشند.»

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 12 آذر 97، شماره: 3306