شعارسال: ایالات‌متحده امریکا در سال ۲۰۱۸ (اردیبهشت ماه ۱۳۹۷) از این توافق کناره‌گیری کرد و چند ماه بعد تحریم‌های هسته‌ای ایران را بازگرداند، اروپا نتوانست به تعهد‌های برجامی خود عمل کند و ایران کاهش تعهدات برجامی را از اردیبهشت ماه سال جاری آغاز کرد و قریب به ۱۰ روز پیش با برداشتن گام نهایی اعلام کرد که دیگر به هیچ کدام از محدودیت‌های تعیین‌کننده فنی در این توافق پایبند نخواهد بود. روز گذشته نیز اروپایی‌ها اعلام کردند که سازوکار حل و فصل اختلاف در برجام را برای رسیدگی به اختلاف میان خود و ایران فعال می‌کنند. اقدامی که موجی از واکنش‌های مثبت و منفی را به دنبال داشت. سه کشور اروپایی در حالی به دلیل همراهی نکردن چین و روسیه به شکل سه‌جانبه فعال شدن این مکانیسم را دنبال می‌کنند که مسکو و پکن در یک سال و نیم گذشته از خروج امریکا از برجام به گواه تهران به تعهدات خود پایبند بوده و در آخرین مرحله هم تن به فشار‌های سه کشور اروپایی برای همراه شدن در مسیر فعال‌سازی مکانیسم حل و فصل اختلاف ندادند. با گام دیروز سه کشور اروپایی، عملا شکافی در جبهه بازماندگان در برجام ایجاد شد: تهران، روسیه و چین در یک بلوک قرار گرفته‌اند و بریتانیا، فرانسه و آلمان در جبهه مقابل. با وجود آنکه هنوز مشخص نیست سه کشور اروپایی تا کجا مکانیسم حل و فصل اختلاف را پیش خواهند برد، اما در این مقطع می‌توان گفت که برجام یک قدم دیگر به پایان نزدیک شده است.



بیانیه سرشار از تناقض سه کشور اروپایی

آلمان، انگلیس و فرانسه با انتشار بیانیه‌ای در بروکسل، مکانیسم حل اختلاف در برجام را فعال کردند. براساس ترجمه خبرگزاری فارس از این بیانیه، در آن آمده است که «تروییکای اروپایی پروسه حل اختلاف در زمینه نقض توافق هسته‌ای از سوی ایران را آغاز کردند: «ما وزرای خارجه آلمان، فرانسه و انگلیس در منافع امنیتی مشترک و بنیادین با دیگر شرکای اروپایی مشترک هستیم. یکی از آن‌ها حمایت از رژیم منع تکثیر سلاح‌های اتمی است و اطمینان از اینکه ایران هرگز به سلاح اتمی دست نخواهد یافت. برجام یک نقش کلیدی در این مقوله ایفا می‌کند، همان‌طور که رهبران ما نیز بر آن تاکید کرده‌اند. برجام یک دستاورد کلیدی با دیپلماسی چندجانبه است. ما در برجام مذاکره کردیم و مطمئن شدیم که برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز است و باعث ایجاد صلح و ثبات بین‌المللی خواهد شد. همچنین ما با یکدیگر نگرانی و تاسف خود را از خروج امریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران بیان کردیم. از مه ۲۰۱۸ ما با یکدیگر کار کردیم تا توافق را حفظ کنیم. بر تعهدات برجامی خود از جمله لغو تحریم‌ها همان‌طور که در برجام پیش‌بینی شده بود، تاکید کردیم. علاوه بر آن برای برداشتن همه تحریم‌ها، براساس تعهد ما در این توافق، بی‌وقفه کار و تلاش کردیم تا از تجارت مشروع با ایران حمایت کنیم.
از جمله از طریق ساز و کار اینستکس. به دنبال بیانیه مه ۲۰۱۹ ایران که براساس آن برخی تعهداتش تحت برجام را تعلیق می‌کرد، ما تلاش کردیم ایران را متقاعد به تغییر مسیرش کنیم. سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا سخت کار کردند تا با به‌رسمیت شناختن نگرانی‌های ایران آن را به تعهداتش بازگردانیم. ما حتی از تلاش‌های دیپلماتیک نیز حمایت کردیم و آن را به کار گرفتیم از جمله ابتکارات فرانسه تا تنش‌ها را کاهش دهیم و ایران و امریکا را به میز مذاکره بیاوریم تا بر سر یک راه‌حل جامع مذاکره کنیم. اروپا به مسیر دیپلماتیک کاملا پایبند است و در صورت مهیا بودن شرایط خواستار آغاز آن در اسرع وقت است. به هر حال در این لحظه ایران در حال نقض کلیدی محدودیت‌های درج شده در برجام است. اقدامات ایران با مفاد توافق هسته‌ای و معیار‌های غیرقابل بازگشت منع گسترش تسلیحات اتمی ناسازگار است. ما این استدلال که ایران حق دارد تعهداتش را کاهش دهد، نمی‌پذیریم. برخلاف اظهاراتش، ایران هرگز مکانیسم حل اختلاف را فعال نکرده است و هیچ دلیل قانونی برای توقف اجرای مفاد این توافق ندارد. ما صراحتا نگرانی‌های خود را به همراه مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در روز ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹ اعلام کرده‌ایم. در کمیسیون مشترک در روز ۶ دسامبر، ما شفاف به ایران گفتیم که اگر به تعهداتش برنگردد ما چاره‌ای جز اقدام در چارچوب برجام، از جمله شروع مکانیسم حل اختلاف، نداریم. به جای معکوس کردن شرایط، ایران کاهش بیشتر همراهی با برجام را انتخاب کرد و در روز ۵ ژانویه اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین محدودیت‌های خود را هم برخواهد داشت که محدودیت در تعداد سانتریفیوژهاست و اینکه جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیت عملیاتی، از جمله در زمینه غنی‌سازی و مسائل مربوط به این موضوع، مواجه نیست. باتوجه به اقدامات ایران، هیچ انتخاب دیگری نداشتیم، برای ثبت نگرانی‌های‌مان و اینکه ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست به کمیسیون مشترک رجوع می‌کنیم که در پاراگراف ۳۶ توافق جامع هسته‌ای آمده است. ما این (شروع مکانیسم حل اختلاف) را با حسن‌نیت و با هدف حفظ برجام انجام می‌دهیم و امیدواریم یک راهی برای برون‌رفت از بن‌بست از طریق یک گفت‌وگوی دیپلماتیک سازنده پیدا کنیم. برای انجام این کار، ما سه کشور اروپایی به کمپین فشار حداکثری (امریکا) علیه ایران نمی‌پیوندیم. امید ما بازگشت ایران به همراهی کامل با تعهداتش ذیل برجام است. ما سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان
بار دیگر بر تعهدات خود در برجام و بر همکاری با همه طرف‌ها برای حفظ آن تاکید می‌کنیم. ما از روسیه و چین که در مشورت نزدیک با آن‌ها هستیم برای پیوستن به ما برای حفظ برجام قدردانی می‌کنیم. ما همچنین از مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به خاطر تلاش‌هایش تشکر می‌کنیم. در شرایط فعلی خیلی مهم است که ما یک بحران هسته‌ای را به تنش‌های کنونی که در کل منطقه گسترده است، اضافه نکنیم.»



واکنش ایران؛ از یادآوری تا هشدار

سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران درخصوص بیانیه سه کشور اروپایی مبنی بر آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات در برجام توسط این سه کشور به خبرنگاران گفت: ابتدا این توضیح لازم است که اقدام سه کشور اروپایی یک اقدام کاملا انفعالی و از موضع ضعف به شمار می‌رود. فرآیند حل و فصل اختلافات در برجام را جمهوری اسلامی ایران از یک سال و اندی پیش و با ارسال نامه‌های رسمی از سوی وزیر امور خارجه کشورمان به هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام آغاز کرده و لذا نه به لحاظ فرآیندی و نه به لحاظ عملی اتفاق جدیدی نیفتاده است. موسوی گفت: واقعیت آن است که به دنبال اعلام خروج غیرقانونی امریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های این کشور که باید وفق برجام لغو می‌شدند، برجام در یک وضعیت عدم توازن و ناپایدار قرار گرفت. در نتیجه جمهوری اسلامی ایران وفق بند ۳۶ برجام با آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات، مساله را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع داد و این کمیسیون در جلساتی که برای رسیدگی به درخواست ایران برگزار شد، چه در سطح مدیران سیاسی و چه در سطح وزرا، با اجماع و تاکید همه طرف‌های برجام مبنی بر اینکه سبب اصلی وضعیت بغرنج کنونی، خروج غیرقانونی امریکا از برجام است، راه‌حل‌هایی را برای جبران این وضعیت تصویب کرد. او یادآور شد:، اما متاسفانه در مدت یک‌سال طرف‌های اروپایی برجام به‌رغم تعهداتی که هم در برجام داشتند و هم صراحتا و به‌طور رسمی پس از خروج امریکا از برجام در جلسات کمیسیون مشترک برعهده گرفتند، نتوانستند اقدامی ملموس و جدی برای ایفای تعهدات خود صورت دهند و به همین سبب نیز، کشورمان از مقررات پیش‌بینی شده در بند‌های ۲۶ و ۳۶ برجام استفاده کرده و اجرای بخشی از تعهدات هسته‌ای خود را طی پنج گام با فواصل زمانی قابل ملاحظه متوقف کرد.

سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: در حقیقت اعلام آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات و فعال کردن بند ۳۶ برجام از سوی طرف‌های اروپایی در فضایی مطرح می‌شود که این بند از مدت‌ها پیش توسط جمهوری اسلامی ایران مورد استناد قرار گرفته است و وضعیت جدیدی ایجاد نخواهد شد. البته چنانچه اروپایی‌ها
-که در بیانیه خود مدعی هستند این اقدام را با حسن‌نیت و با هدف حفظ برجام صورت داده‌اند- به جای تلاش برای ایفای تعهدات خود و بهره‌مند کردن ایران از آثار لغو تحریم‌ها وفق پیوست دو برجام، به تداوم مسیر وادادگی در برابر امریکا ادامه دهند یا بخواهند از فرآیند حل و فصل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام سوءاستفاده کنند، باید خود را برای پذیرش تبعات آن نیز آماده کنند که این تبعات قبلا به آنان از طرق مقتضی گوشزد شده است. او گفت: ایران همانند گذشته آمادگی کامل دارد با هرگونه حسن‌نیت و تلاش سازنده برای حفظ این توافق مهم بین‌المللی با نهایت حسن‌نیت روبه‌رو شود و در این مسیر از هر ابتکار عمل سازنده‌ای حمایت به عمل آورد. در مقابل، بار دیگر برای همگان، خصوصا برای سه کشور اروپایی طرف برجام، روشن می‌سازد که به هرگونه بدعهدی، سوءنیت و اقدامات غیرسازنده با جدیت و قاطعیت به‌طور مناسب پاسخ خواهد داد.



ایران، اروپا و مکانیسم حل و فصل اختلاف

فعال شدن مکانیسم حل اختلاف در برجام توسط سه کشور اروپایی توپ را در زمین اروپا قرار داده است. در این وضعیت اگر اروپا گام‌های معکوس برجامی ایران را به عنوان مبنای توقف کلی یا جزیی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کند، می‌تواند تحریم‌های خود علیه ایران را بازگرداند. فراتر از این گام می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به شمار می‌آید. ایران پیش از این بند ۳۶ را اجرا کرده، اما به شورای امنیت ابلاغ نکرده است. اکنون هم اروپا می‌تواند این بند را کلید زده، اما به شورای امنیت ابلاغ نکند؛ لذا درنهایت تحریم‌های اتحادیه اروپا بازمی‌گردد. در این صورت ایران اعتقاد خواهد داشت که توازن در توافق هسته‌ای مجددا برهم خورده است. ایران می‌گوید امریکا با بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای و ممانعت از تجارت سایرین با ایران عملا تمام تحریم‌ها را بازگردانده پس تهران با پایان دادن به تمام محدودیت‌های تعیین‌کننده در برجام توزان را به توافق بازگردانده است. در شرایطی که اروپایی‌ها در سایه بند ۳۶، تحریم‌های یک‌جانبه خود را بازگردانند باید منتظر واکنش ایران ماند، اما باتوجه به اینکه در حال حاضر هم اروپایی‌ها از ترس تحریم‌های امریکا رابطه تجاری و بانکی با ایران را به تقریبا صفر رسانده‌اند؛ اعلام رسمی بازگشت تحریم‌های آن‌ها نمی‌تواند در میدان تغییراتی ایجاد کند. با این همه شاید باتوجه به تحولات سیاسی فی‌مابین ایران و سه کشور اروپایی، ایران در حوزه محدودیت‌های نظارتی تصمیم‌های جدیدی بگیرد. اما در صورت ورود سه کشور اروپایی به بند ۳۷، با دریافت ابلاغ طرف شاکی شورای امنیت سازمان ملل متحد باید منطبق با رویه‌های خود درخصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای‌گیری کند. این بخش به معنای بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد است که در سایه برجام ملغی اعلام شده بودند. گفته شده که چین و روسیه در این زمینه وعده‌های جدی به تهران و هشدار‌های اساسی به طرف مقابل داده‌اند و احتمالا تمام تلاش خود را برای باقی نگه داشتن سه کشور اروپایی در همان بند ۳۶ به کار خواهند گرفت.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از روزنامه اعتماد ، تاریخ انتشار: 25 دی 1398 ، شماره: 4563 ، www.etemadnewspaper.ir