شعار سال: «از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران» یکی از کتاب‌های اوست که با همکاری مرکز امور فرهنگی و نشر اتاق ایران و انتشارات مجلس انتشار یافته است. این کتاب در حوزه تاریخ برنده بیست‌وششمین دوره جایزه کتاب فصل شد. این اثر به مناسبت یادمان یکصد و سی‌امین سال تاسیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در هیات نمایندگان اتاق ایران هم رونمایی شد. در اینجا گفت‌وگو با این استاد تاریخ درباره چگونگی شکل‌گیری اتاق‌های بازرگانی را می‌خوانید:

شما کتابی با عنوان «از مجلس وکلای تجار اتاق ایران» تالیف کرده‌اید. می‌توانید درباره انتشار کتابتان که در سال ۱۳۹۲ از سوی انتشارات مجلس به چاپ رسید و بعد جایزه بهترین کتاب فصل را گرفت توضیحاتی بدهید؟

درواقع کار این کتاب با تماس یکی از مسوولان اتاق بازرگانی با من آغاز شد. آنها بعد از دیدن کتاب دیگرم با عنوان«تجار، مشروطیت و دولت مدرن» که نشر تاریخ ایران در سال ۱۳۸۴ منتشر کرده بود، خواستند پروژه‌ای برای نگارش تاریخ اتاق بازرگانی تعریف شود. پروژه آغاز شد و بعد از سه سال تلاش بی‌وقفه، کتاب «تاریخ اتاق ایران با عنوان: از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران» شکل گرفت.

این کتاب درواقع تلاشی برای پیشینه‌پژوهی اتاق بازرگانی است که فراز و فرودهای این تشکل را از دوره قاجار، تا انقلاب اسلامی مطرح می‌کند و به‌گونه‌ای این نهاد را به هویت تاریخی خود متصل می‌کند و مطالب آن در سه بخش قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم سامان‌دهی شده است.

اتاق بازرگانی از چه زمانی و به چه منظور در ایران تاسیس شد؟

در دوره قاجار بعد از شکست ایران از روسیه و قراردادهای گلستان و ترکمانچای، امکان بهتری برای فعالیت‌های بازرگانی روسیه در ایران فراهم شد. درصد گمرکی برای کالاهای روسیه از گمرکی بازرگانان ایرانی کمتر بود. بازار ایران به‌تدریج به سلطه روس‌ها درمی‌آمد و تسهیلات بهتری برای آنان در نظر گرفته می‌شد. این مساله سرآغاز نارضایتی و راه جویی بازرگانان ایرانی بود. از آنجا که ساماندهی‌های اصلاح‌گران حکومت قاجار همچون امیرکبیر، سپهسالار و امین‌الدوله که در پی دگرگونی‌های توسعه‌گرایانه بودند، راه به‌جایی نبرد و از سوی دیگر واگذاری امتیازات به دولت‌های بیگانه امکان فعالیت‌های اقتصادی روسیه و انگلستان را در ایران بیشتر کرد، کار برای بازرگانان ایرانی سخت‌تر شد. نهادهای تجاری دولتی ناکارآمد بود و مرکزی برای کسب مواجب، رشوه و فساد شده بود. از این‌رو بازرگانان بر آن شدند نهادی صنفی ایجاد کنند که در سال ۱۳۰۱ق ۱۸۸۴م ناصرالدین‌شاه مجوز تشکیل آن را صادر کرد.

به نظر شما مسائل اساسی که باعث ایجاد این تشکل تجاری از سوی بازرگانان ایرانی شد چه بود؟

باید گفت مهم‌ترین این مسائل ادغام بازرگانی ایران در تجارت جهانی و ورود سرمایه‌های خارجی بود که به‌عنوان سرمایه رقیب دیده شد. همچنین عملکرد نامناسب دولت که به سرمایه بازرگانان به شکل‌های گوناگون تعدی می‌کرد. بخشی از دیوانیان وام‌های بدون پرداخت می‌گرفتند. گاه به بهانه‌های واهی اموال یا املاکی مصادره می‌شد و در کل دولت هیچ‌گونه همراهی و همسویی با بازرگانان ایرانی نداشت. همچنین نداشتن امنیت اجتماعی و مالی نیز موجب کاهش چرخش سرمایه بود. نبود قانون ثابت و همه‌گیر نیز به بی‌ثباتی و ناپایداری سرمایه‌گذاری می‌انجامید و آن را با بحران مواجه می‌ساخت.

این‌طور که گفته شد مسائلی باعث شد که بازرگانان به فکر تشکل‌های صنفی مستقل بیفتند. در حوزه‌های دیگر برای برون‌رفت از شرایطی که به دنبال تغییر آن بودند چه کردند؟

در حوزه اقتصادی برای رقابت با سرمایه‌های خارجی، بعد از آنکه دریافتند از میدان به در کردن آنها غیرممکن است، کوشیدند از روش‌های نوین سرمایه‌گذاری به تقلید از خارجی‌ها استفاده کنند؛ به‌عنوان نمونه می‌توان به تاسیس تعداد بسیاری از شرکت‌های تجاری، تاسیس کارخانه و ورود به حوزه صنعت، گرفتن مقاطعه راه‌ها و تلاش برای گرفتن امتیازات و طرح ایده بانک ملی برای در دست گرفتن امور مالی اشاره کرد. در حوزه سیاسی نیز تلاش‌هایی برای مشارکت سیاسی، حضور در جنبش مشروطه و حضور فعال در مجلس اول و تلاش برای گذراندن قوانینی برای تقویت سرمایه‌داری ملی صورت گرفت. در حوزه اجتماعی و فرهنگی نیز درزمینه امور خیریه و عام‌المنفعه اقداماتی انجام شد. ازجمله این اقدامات می‌توان از آبله‌کوبی، تاسیس مریضخانه و کمک به تاسیس مدارس جدید در مناطق مختلف کشور، همراهی با مشروطه‌خواهان و کمک به نشر روزنامه‌های همراه با مشروطه و همکاری با تشکل‌های فرهنگی همسو با توسعه‌گرایی در کشور نام برد.

به نظر شما اهداف تشکل‌های تجار چه بود؟

بازرگانان کوشیدند برای دستیابی به اهداف مشترک خود، انسجام و وحدت جمعی خود را حفظ و شبکه‌های ارتباطی‌شان را در سراسر کشور تقویت کنند و به نوعی به وحدت در تصمیم‌گیری و موضع‌گیری جمعی مشترک برسند. آنها به این نکته رسیده بودند که باید منافع گروهی خود را در وحدت رویه جمعی در مقابل عملکرد دربار قاجار ساماندهی کنند در متون باقی‌مانده از آن زمان می‌گویند باید «شیوه و اسلوب صحیح تجاری» را انتخاب کنیم تا بتوانیم به «تاسیس مدنیت و صنعت و علم و حکمت» دست یابیم.

در اسنادی که شما مطالعه کردید، در چه دوره‌هایی می‌توان ردپای اتاق بازرگانی اصفهان را یافت؟

از آغاز بررسی این نهاد در دوره قاجار، اسامی وکلای هر شهر در مجلس وکلای تجار ذکر شده است. در اصفهان نیز می‌توان از محمد ملک‌التجار و همچنین حاج عبدالباقی تاجر قزوینی، آقا محمد تاجر قزوینی، سید ابراهیم تاجر قزوینی، میرزا محمد مشکی، عبدالحسین تاجر اصفهانی، خواجه یوسف تاجر بغدادی، تاجر کازرونی و حاج عبدالحسین دهدشتی نام برد که به‌عنوان وکلای نخستین نهاد خودجوش بازرگانان در مجلس وکلای تجار اصفهان فعالیت می‌کردند.

اوضاع تجاری اصفهان در دوره پهلوی اول چطور بود؟

در دوره پهلوی اول «اتاق تجارت» بیشتر به نهادی دولتی تبدیل شده بود. اتاق تجارت اصفهان در سال ۱۳۰۸ش انتخابات هیات نمایندگان خود را برگزار کرد. تجار اصفهانی طی نامه‌ای به حکمران اصفهان ضمن انتقاد از بدی وضعیت اقتصادی تلاش می‌کنند با انسجام بیشتر تا حدی بر مشکلات غلبه کنند. در سال ۱۳۰۹ش قانون انحصار تجارت خارجی به تصویب رسید و تمرکزگرایی دولتی بر اتاق‌های تجارت نیز حاکم شد. در این دوره نامه‌های اتاق اصفهان به مشارالدوله حاکم اصفهان درخور توجه است. این نامه‌ها حاکی از آن است که تجار به عملکرد اتاق د لبسته بودند. آنها در این نامه‌ها خواهان برگزاری دقیق، قانونی و بدون اعمال نفوذ انتخابات اتاق بودند. در آن زمان به روند انتخابات اعتراض‌هایی شد. پس از سال ۱۳۰۹ش اتاق‌های پیشین منحل شد و شرایط جدیدی برای انتخاب شوندگان و انتخاب‌کنندگان از مرکز اعلام شد و از مالیات تجار، دلالان و حق‌العمل کارها، صدی نیم برای مخارج اتاق‌های تجارت در نظر گرفته شد. طبق قانون جدید در این زمان، بلدیه و اتاق تجارت هر پانزده روز باید صورت نرخ اجناس را تعیین می‌کردند. اتاق اصفهان با این شیوه مخالفت کرد و آن را عملی ندانست. در این مرحله اتاق موظف به همکاری با اداره حکومتی اصفهان بود. در این دوره، جای اتاق‌های تجارت خودآیین را اتاق‌های وابسته به دستگاه دولتی گرفت و تمرکزگرایی رضاشاهی بنیان خودآیینی اتاق را نیز از بین برد. همکاری تجار در اتاق تجارت برای بهبود شرایط حمل‌ونقل و اصلاح مرامنامه اتاق‌های تجارت از نمونه فعالیت‌های اتاق اصفهان در این دوره بود.

اوضاع تجاری اصفهان در دوره پهلوی دوم چگونه بود؟

در دوره پهلوی دوم نیز اتاق اصفهان ساختار دولتی داشت. در سال ۱۳۱۷ش نام اتاق تجارت طبق تصویب فرهنگستان به «اتاق بازرگانی» تغییر کرد. پس از پایان یافتن حکومت رضاشاه در سال ۱۳۲۳ش انتخابات دوره دوم اتاق بازرگانی برگزار شد. در این دوره، اتاق بازرگانی اصفهان از وزارت بازرگانی می‌خواهد که به‌دلیل اهمیت اصفهان به‌لحاظ تجاری، صنعتی و اقتصادی و اینکه این شهر از شهرهای درجه اول کشور است، تعداد اعضای اتاق از ۱۲ نفر به ۱۵ نفر افزایش یابد. وزارتخانه با این افزایش موافقت می‌کند که حاکی از اهمیت اتاق اصفهان است. همواره بعد از هر انتخابات، اختلافاتی بر سر نتیجه آن حاصل می‌شد و جناح‌بندی‌هایی را درون اتاق ایجاد می‌کرد. در یکی از نامه‌ها ذکر شده که اتاق «نقطه حساس اقتصادی و تجاری اصفهان» است؛ ازاین‌رو نمایندگان منتخب اهمیت می‌یابند. در این زمان نیز اتاق همان روند پیشین را دارد و اعضای آن را کارمندان اتاق بازرگانی می‌نامند و حتی برای هزینه و حقوق کارمندان آن مکاتباتی صورت می‌گیرد. در سال ۱۳۳۸ش نمایندگان اتاق اصفهان در گردهمایی اتاق‌ها در تهران شرکت می‌کنند و در سال‌های بعد نیز اتاق اصفهان در گردهمایی‌ها و کنفرانس‌های بازرگانی حضور فعال دارد؛ اما هیچ‌گاه به ساختار خودآیینی خود در دوره قاجار باز نمی‌گردد، هرچند شدت نظارت دولتی بر اتاق فراز و فرودهایی نیز داشته است.

بازتاب انتشار این کتاب چگونه بوده است؟

خوشبختانه بعد از انتشار آن، تماس‌هایی از اتاق‌های بازرگانی شهرهای گوناگون کشور برقرار شد و هریک از شهرها در پی انتشار اسناد یا تاریخ فعالیت اتاق بازرگانی خود برآمده‌اند که خبری مسرت‌بخش بود. با اینکه جلسات معرفی، نقد و بررسی و سمینارهایی در معرفی این بحث و کتاب در تهران برپا شد، متأسفانه در اصفهان بازتابی از آن مشاهده نشد. البته امیدوارم اتاق بازرگانی اصفهان همچون شهرهای بندرعباس، بوشهر و کرمانشاه در پی بازیابی اسناد اتاق اصفهان و نگارش تاریخ اتاق اصفهان باشد. درواقع معرفی و تعیین قدمت و سیر تاریخی این نهادها بازتابی است از فرهنگ و تمدن پربار ایران و می‌تواند برای فعالیت‌های این‌گونه نهادها راهگشا و هویت‌ساز باشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار 30 دی 96، شماره: 3342765