شعار سال: تا سال 2010 تصور این بود که فرونشست 32 سانتی‌متری «نیومکزیکو» در مکزیک، مهلک‌ترین فاجعه زیست‌محیطی در جهان است، اما در همین سال گزارشی منتشر شد که نگاه جهان را متوجه ایران کرد؛ با وجود این‌که استانداردهای جهانی فرونشست بالاتر از 4 میلی‌متر در سال را بحرانی اعلام می‌کنند، این رقم در دشت شهریار 36 سانتی‌متر گزارش شده است.

این رکورد بار دیگر سال 2016 شکسته شد؛ جهرم در استان فارس سالانه 56 سانتی‌متر فرونشست را تجربه می‌کند؛ یعنی 140 برابر شرایط بحرانی. بحران اما حالا به همه مناطق کشور رسیده است و به جز بخش‌هایی از خطه شمال، همه استان‌های ایران فرونشستی بالاتر از میانگین را تجربه می‌کنند.

میانگین فرونشست سالانه در فارس 54، تهران 36، آذربایجان‌شرقی‌30، البرز، خراسان‌رضوی و کرمان 25، قزوین 24، اردبیل و اصفهان 15، یزد و سمنان 12، آذربایجان‌غربی 10 و همدان 5 سانتی‌متر گزارش شده است.

شکاف در زمین فارس

مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور در این باره می‌گوید: مرودشت، فسا و داراب بیشترین فرونشست را دارند و بخش‌هایی از دشت شیراز هم از این معضل متاثر شده است. طهمورث یوسفی می‌افزاید: معمولا مرکز دشت‌ها بیشترین و حاشیه‌ آن‌ها کمترین فرونشست را دارند که این اختلاف موجب بروز درز یا شکاف می‌شود. در حال حاضر درز و شکاف‌ در شمال مرودشت، فسا و داراب به وضع بحرانی رسیده است.

اضافه برداشت ادامه دارد

در استان خراسان‌رضوی هم وضع بهتر نیست؛ کاشمر، نیشابور، بردسکن و مشهد بیشترین نشست را در این استان تجربه کرده‌اند. این در حالی است که به گفته محمد مقدوری، معاون عمرانی استاندار خراسان‌رضوی، هم‌چنان برداشت آب استان سالانه 17/1 میلیارد متر مکعب و بیش از ظرفیت آب تجدیدپذیر است.

فرونشست یا زلزله

بحران فرونشست کرمان را گسل‌ها تشدید کرده است؛ زلزله‌خیز بودن این استان، به اعتقاد کارشناسان، می‌تواند بر تشدید فرونشست‌ها اثر بگذارد و از سوی دیگر، سست شدن زمین کار را در زمان زلزله خطرناک‌تر می‌کند. محمد برشان، کارشناس آب در این باره هشدار می‌دهد: کرمان زلزله‌خیز است و به همین دلیل احتمال فرونشست زمین بیشتر می‌شود، زیرا وقتی آب نباشد، درون زمین خالی می‌شود و بعد از زلزله،زمین می‌شکند.

در معرض خطر

شکاف‌ها هرچند در مرکز و جنوب ایران رخ داده، اما شمال هم خیال آسوده‌ای ندارد. پیش از این گفته می‌شد 3 استان شمالی یعنی مازندران، گیلان و گلستان هنوز با بحران فرونشست روبه رو نشده‌اند، اما مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان به همشهری می‌گوید: هرچند در حال حاضر در گلستان فرونشست دشت اتفاق نیفتاده است، اما بیرون‌زدگی لوله‌ها و تأسیسات را در برخی مناطق شاهدیم که می‌تواند مقدمه فرونشست زمین باشد.

علی نظری این اتفاق را نتیجه برداشت‌های بی‌رویه 15 تا 20 سال گذشته از سفره‌های آب استان می‌داند و معتقد است برای جلوگیری از بروز بحران در آینده دستگاه‌های مختلف باید به فکر باشند و مصرف آب را مدیریت کنند.

357 دشت ممنوعه ایران

بحران را ستار محمودی، قائم مقام وزیر نیرو، هم تایید می‌کند و می‌گوید: از 609 دشت کشور، 357 دشت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی هستند و آب از آن‌ها برداشت نمی‌شود.

این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شود که تا سال 85، دشت‌های ممنوعه کشور 243 مورد بود، یعنی فقط طی 11 سال، 114 دشت به آمار ممنوعه‌ها اضافه شد.

با وجود این، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی به عنوان عامل اصلی فرونشست، همچنان از 800 هزار چاه کشاورزی ادامه دارد تا سالانه 10 دشت دیگر را به جرگه ممنوعه‌ها اضافه کند.

افزایش چاه‌های کشاورزی از 47 هزار مورد در دهه 50 به 800 هزار در دهه 90، کاهش میانگین سطح رواناب‌ها از 88 میلیارد متر مکعب در دهه 50 به 48 هزار میلیارد متر مکعب در دهه 90، افزایش عمق دسترسی به آب از 200 متر در گذشته به بیش از 500 متر در حال حاضر و برداشت 80 درصد از منابع آبی تجدید‌شونده تا سال 95، فقط بخشی از پیامدهای مدیریت نادرست منابع آبی است که حالا خود را به صورت فرونشست زمین و ایجاد فروچاله نشان می‌دهد.

چیزی شبیه انقراض

محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست و مدیر کل پیشین دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت از محیط زیست، هم این بحران را نتیجه سوءمدیریت منابع آبی می‌داند و به همشهری می‌گوید: فرونشست مهلک‌ترین رخداد محیط زیستی است که می‌تواند اتفاق بیفتد،‌ زیرا غیرقابل برگشت است و به همین دلیل هم آن را شبیه به انقراض گونه‌ها توصیف می‌کنند.

او با بیان این‌که بروز پدیده فرونشست و تداوم آن نتیجه مدیریت نابخردانه در بخش آب است، می‌افزاید: فرونشست امروز در دشت خان‌میرزا در استان چهارمحال و بختیاری، سرشاخه‌های کارون در خوزستان، سواحل دریای عمان و خلیج فارس، دشت میناب در استان هرمزگان و دشت پریشان در استان فارس رخ داده است و به نظر می‌رسد هیچ حریم امنی در این‌باره نداریم.

این کارشناس ضمن تاکید دوباره بر مصرف ذخایر آب استراتژیک در دهه‌های گذشته، معتقد است حالا باید جلو پیشروی بحران گرفته شود.

پیشنهادهایی برای مدیریت بحران

یک کارشناس محیط ‌زیست برای مدیریت بحران فرونشست به همشهری می‌گوید: باید تصمیم بگیریم از صد درصد منابع آبی قابل استحصال کشور در سال، فقط 40 درصد را مصرف کنیم و اجازه دهیم 60 درصد دیگر به عنوان حقابه، روانه تالاب‌ها و دشت‌های سراسر کشور شود.

محمد درویش راهکار تاثیرگذار دیگر برای جلوگیری از پیشروی بحران را ارتقای بهره‌وری در بخش کشاورزی یعنی پرمصرف‌ترین بخش در حوزه آب می‌داند و می‌افزاید: همچنین باید جلو فعالیت صنایع پرآب مثل فولاد در مناطق بحرانی گرفته شود.

وی راهکارهایی هم برای مصرف در بخش آشامیدنی پیشنهاد می‌دهد و اظهار می‌کند: بهسازی سیستم‌های آب‌رسانی خانگی جلو هدررفت آب را می‌گیرد. همچنین باید هرچه سریع‌تر لوله‌کشی آب آشامیدنی و غیرآشامیدنی را جدا کنیم تا جلو کمترین هدررفت آب هم گرفته شود.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته ازروزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 15اسفند 96، کدمطلب:8783، www.newspaper.hamshahri.org