شعار سال: نسبت حضور زنان و مردان در تمامی فضاهای شهری و اماکن عمومی مساوی نیست. در بعضی مکان‌ها و حتی در تکه‌ای از یک معبر، حضور مردان بر زنان غالب است. طراحان شهری معتقدند فضای مطلوب و ایده‌آل که به درستی طراحی شده شاهد حضور زنان و مردان به یک اندازه است و اگر زنان در محیطی حضور ندارند یعنی شرایط مطلوب بر فضا حاکم نیست و در واقع زنان از ماندن در آن محیط پرهیز می‌کنند. به‌عبارت دیگر، آن محیط شرایط و امنیت لازم برای حضور زنان را ندارد. این امنیت برای مردان معنای متفاوتی دارد و آنها تقریبا نمی‌توانند درکی از احساس عدم‌امنیت زنان داشته باشند. تفاوت در احساس عدم‌امنیت میان زنان و مردان را بگذارید کنار طراحی‌های شهری و مکان‌های عمومی که عمدتا توسط مردان انجام می‌شود و انواع نیازهای زنان در آنها نادیده گرفته می‌شود.

جوامع شهری سال‌هاست که حضور زنان در جامعه و فعالیت‌های اجتماعی آنها را بسیار بیشتر از قبل شاهد هستند. زنان به‌مراتب بیش از گذشته در فضاهای شهری تردد می‌‌کنند، برای انجام امور روزانه و خانوادگی در محله‌ها بیشتر حضور دارند و مکان‌های عمومی محله و شهر را در برخی مواقع حتی بیشتر از مردان تجربه می‌کنند اما این حضور و تجربه برای زنان همیشه با احساس امنیت همراه نیست. این گروه از شهروندان که به اندازه گروه مقابل، حق بر شهر دارند گاهی برای احساس امنیت بیشتر مسیر خود را طولانی می‌کنند تا مجبور به گذر از هر معبری نشوند، هزینه بیشتری برای تردد پرداخت می‌کنند و حتی مخاطرات دیگری را می‌پذیرند تا امنیت‌شان تهدید نشود.

اعظم آهنگر، جامعه‌شناس و رئیس دپارتمان شهری موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «زنان با وجود تمامی سختی‌ها و مشکلاتی که با آنها سروکار دارند، پاشنه کفش‌شان را ورکشیده‌اند که در جامعه حضور داشته باشند و نقش ایفا کنند.» به‌عبارتی زنان فشارهای مختلف را تحمل می‌کنند تا در جامعه حضور یابند و یکی از این فشارها نداشتن احساس امنیت است که عبور از یک خیابان تا عبور از پشت درختان حتی به اندازه چند ثانیه را شامل می‌شود.

مواردی که زنان را دچار احساس عدم‌امنیت می‌کند

گفت‌وگو با تعدادی از خانم‌های جوان در نقاط مختلف شهر درخصوص تجربه احساس عدم‌امنیت در فضاهای مختلف نشان داد که در مجموع تمامی نگرانی‌ها و حس عدم‌امنیت در 4گروه عمده قرار می‌گیرند که عبارتند از تهدید جنسی، تهدید جانی، تهدید مالی و تهدید روانی. هدی 33ساله می‌گوید عبور از پل‌های عابر پیاده خلوت در روز و تاریک و بدون روشنایی در شب، عبور از کوچه‌ها و خیابان‌های تاریک، تردد در خیابان‌های ناآشنا، استفاده از تاکسی در محدوده‌های ناآشنا، استفاده از دستشویی‌های عمومی و همچنین حضور در بوستان‌ها در طول روز موارد و مکان‌هایی هستند که برایش احساس عدم‌امنیت ایجاد می‌کنند.

به گفته او، جز یکی، دو مورد، تاکنون مشکلی در دیگر مکان‌ها و مواقع نداشته اما احساس نا امنی همیشه در این موقعیت‌ها با او همراه است. به گفته هدی، حضور کارتن‌خواب‌ها در پل‌های عابر پیاده و اخبار مربوط به دزدی و تجاوز در ماشین‌های مسافربر ازجمله مواردی‌ است که موجب ترس و نداشتن احساس امنیت او در این موقعیت‌ها می‌شود هرچند تاکنون اتفاقی برایش رخ نداده است. افسانه، خانم 44ساله‌ای ا‌ست که عبور از بوستان‌های کوچک و فضای سبز کنار خیابان برایش اضطراب‌آور و همراه با احساس عدم‌امنیت است.

هرچند تاکنون مشکل خاصی برایش پیش نیامده ولی حضور جوان‌ها و معتادان، دلیل نگرانی او در این مکان‌هاست. خاطرات بد و دیدن صحنه‌های ناخوشایند از حضور و تجمع معتادان متجاهر در محدوده میدان شوش هم برای شبنم 39ساله او را هنگام عبور از این محدوده دچار اضطراب می‌کند. هرچند او در نخستین مواجهه با این صحنه‌ها سوار خودرو بوده است.

او مرتب با دوستش کوهنوردی می‌کند، خلوتی کوه نیز در بعضی روزها در او ایجاد احساس ناامنی می‌کند البته تاکنون اتفاقی برایش نیفتاده و با مشکلی مواجه نشده است. هاجر نیز خانم 35ساله‌ای است که او هم عدم‌احساس امنیت را بارها تجربه کرده است. او این حس را در مراکز خرید شلوغ و خیابان دارد. ترس از دزدیده شدن کیف پول وترس از مزاحمت‌های کلامی،نگرانی‌های او هنگام حضور در این موقعیت‌هاست. او به نگرانی‌ای اشاره می‌کند که بیشتر خانم‌ها در فضای عمومی آن را تجربه کرده‌اند

افزایش ضربان قلب هنگام عبور از کوچه یا خیابانی خلوت و شنیدن صدای قدم‌های فردی دیگر از پشت سر حتی در روز یا عبور عده‌ای مرد جوان از طرف مقابل و همچنین عبور از نقطه‌ای در مکان‌های عمومی که چند مرد جوان در آن تجمع کرده‌اند. این خانم جوان تاکنون در هیچ‌یک از موقعیت‌های گفته‌شده گرفتار مشکل نشده اما نگرانی و عدم‌احساس امنیت همیشه در این مواقع با او همراه است. او با وجود اینکه از خودروی شخصی‌اش برای تردد استفاده می‌کند، این مسئله را موجب به صفر رسیدن عدم‌احساس امنیت نمی‌داند و به همشهری می‌گوید که بارها هنگام رانندگی با پرخاشگری و رفتارهای خشن رانندگان مرد مواجه شده و قرار گرفتن در این موقعیت‌ها، او را تحت فشار روانی گذاشته است.

سیمین 33ساله نیز احساس عدم‌امنیت را در زمان استفاده از تاکسی تجربه کرده است؛ مثلا زمانی که همراه دو مرد دیگر در صندلی عقب می‌نشیند. در گذشته سفر با مینی‌بوس‌ نیز از موقعیت‌های سخت و همراه با فشار روانی برای او بوده که از عدم‌فعالیت آنها در سال‌های اخیر اعلام رضایت می‌کند. صدیقه هم یکی دیگر از خانم‌هایی است که به پرسش همشهری درخصوص احساس عدم‌امنیت پاسخ می‌دهد. این خانم 40ساله جز مواردی مانند تاریکی خیابان و مکان‌های شلوغ که نگرانی از سرقت یا لمس بدنی را برایش به‌دنبال دارد، از حضور گسترده پلیس، نیروهای امنیتی و یگان‌های ویژه که بعضی روزها به تعداد قابل توجهی در فضاهای شهری و مکان‌های عمومی هستند نیز احساس نا امنی می‌کند. او می‌گوید: «هرچند که حضور پلیس به‌معنای برقراری امنیت است اما تعداد زیاد و قابل توجه آنها نشان‌دهنده نبود امنیت در آن مکان است و این موضوع، احساس امنیت را از من می‌گیرد».

چشمان ناظر بر خیابان و زنان انتخابگر

در فضاهای باز عمومی شهر، زنان به‌دلیل حضور جمعیت و تعاملات اجتماعی، احساس امنیت بیشتری دارند. خانم جین جیکوبز- روزنامه‌نگار و پژوهشگر حوزه شهری- از عبارت «چشمان ناظر بر خیابان» در توصیف دقیق این شرایط استفاده می‌کند. نوع طراحی فضاهای شهری و همچنین نورپردازی آنها، میزان نظارت و به تبع آن میزان احساس امنیت را افزایش می‌دهد. به‌عنوان مثال اگر در معبری که جمعیت در آن حضور دارد-چشمان ناظر بر خیابان- نحوه طراحی شهری موجب تراکم جمعیت در بخشی از معبر شود، باز هم زنان از حضور در آن بخش از معبر پرهیز می‌کنند. زهرا فسایی- طراح شهری- به همشهری می‌‌گوید: در معابری که اصناف حاشیه خیابان مورد استقبال افراد- به‌عنوان مشتری- قرار می‌گیرند، باید پیاده‌روها عریض‌تر شوند تا احساس امنیت زنان کاهش نیابد و حریم آنها دچار خدشه نشود. به عقیده او گاهی حتی در فضاهایی که به وسیله طراحان شهری طراحی شده‌اند به حضور زنان توجهی نشده و در این خصوص ضعف دارند هرچند در تهران فعالیت‌های مردمحور و راسته‌هایی که صرفا مردان در آنها حضور دارند کمتر شده است.

علی مدنی‌پور- استاد طراحی شهری دانشگاه نیوکاسل- در همایش بین‌المللی زنان و زندگی شهری که سال95 در تهران برگزار شد، طی سخنانش به این نکته اشاره کرد و گفت: «زنان براساس شلوغی و خلوتی، مسیر حرکت خود را انتخاب می‌کنند و گزینه آنها عمدتا مسیرهای «نسبتا» شلوغ است؛ چراکه در شلوغی اجتماعی احساس راحتی بیشتری دارند، البته اگر این شلوغی از حدی فراتر رود باز هم مورد انتخاب زنان قرار نخواهد گرفت. همچنین مسیر روشن و خیابان‌هایی که بدنه فعالی دارند در زمره انتخاب‌های زنان برای تردد قرار می‌گیرند. زنان همچنین علاقه بیشتری به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی دارند. این ویژگی‌ها تقریبا در میان زنان تمامی قومیت‌ها و کشورهای مختلف وجود دارد.

مشکلات یکسان زنان در کشورهای مختلف

در مطالعات انجام‌شده در استرالیا ثابت شده که زنان از قرار گرفتن در این وضعیت‌ها دچار ترس می‌شوند: استفاده از هر وسیله دیگری جز ماشین؛ بیرون رفتن هنگام شب؛ رفتن به نزدیک‌ترین مغازه‌ها به شکل پیاده؛ استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی به‌خصوص مسافرت با قطار شهری در شب؛ استفاده از تلفن عمومی؛ انتظار در ایستگاه اتوبوس؛ استفاده از پارکینگ در مرکز شهر به‌خصوص پارکینگ طبقاتی؛ رانندگی در شب به‌تنهایی؛ حضور در فضاهای باز شهری، پارک‌ها و راه‌ها. همچنین بررسی 120ایستگاه اتوبوس نشان داده که زنان بیشتر از مردان از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند اما برای حضور در فضاهای باز عمومی در مجموع، زنان از مردان وحشت بیشتری دارند.

در شهر «وینی پگ» کانادا بعد از انجام مطالعاتی اعلام شد که برای داشتن شهری سرزنده و پویا و ایجاد امنیت در فضاهای باز عمومی رعایت 6 اصل لازم است؛ به عنوان مثال، راحتی، امنیت و دسترسی پیاده‌ها باید تامین شود؛ فضاهای تعریف‌شده در جایی که با بستر و زمینه بافت شهر متناسب است به‌وجود‌ آید؛ دسترسی دید به فضاها ایجاد شود؛ الگوی خیابان‌ها و بلوک‌ها در بافت شهر حفظ شود و ارتباط بین داخل و بیرون فضا ایجاد شود. هرچندکه زنان در شهرها و کشورهای مختلف دنیا با مشکلات مشابهی روبه‌رو هستند اما باید اهمیت و اولویت‌بندی آنها را در شهرها و کشورهای گوناگون مورد توجه قرار داد و براساس آن راهکارهای مناسبی ارائه و طراحی لازم را اجرایی کرد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 22 فروردین 97، کدمطلب:11763، www.newspaper.hamshahri.org