مشکلات سالمندان در فضای شهری تهران

هدف این نوشتار بررسی وضعیت شهر تهران از منظر معیارهای شهر دوستدار سالمند و ارائه راهکار برای تحقق شهر دوستدار سالمند در این کلان‌شهر است. مطالعه حاضر از لحاظ روش مطالعه‌ای مروری است که به پیشنیه علمی و تحقیقاتی موجود در زمینه مشکلات سالمندان در فضای کلان‌شهر تهران می‌پردازد.

شعار سال: از نظر سازمان بهداشت جهانی جوامع دارای 7 تا 14 درصد جمعیت بالای 65 سال، روبه سالمندی، بین 14 تا 20 درصد سالمند، و بالاتر از این میزان سالخورده محسوب می‌گردند (1). براساس سرشماری 1395هخ، آمارها حاکی از افزایش سهم جمعیت سالمند با سن بیش از 65 سال از 5.7 درصد در 1390هخ به 6.1 درصد در 1395هخ است (2).

بنابراین، با توجه به اینکه جمعیت سالمند در کشور رو به افزایش است، درنظرگرفتن سالمند در برنامه‌ریزی شهری و تحقق شهر دوستدار سالمند حائز اهمیت است. از آنجا که تهران مرکز سیاسی، اقتصادی و اداری ایران می‌باشد، طی چند دهه‌ اخیر به سرعت رشد کرده و درصد بالایی از جمعیت شهری ایران را در خود جای داده‌است. تهران مانند سایر کلان‌شهرهای جهان سوم با مشکلاتی مانند تراکم جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و آلودگی هوا مواجه است و حل این مشکلات بدون توجه به نیاز شهروندان اعم از کودکان، میانسالان و سالمندان اجتناب‌ناپذیر است (1). هدف این نوشتار بررسی وضعیت شهر تهران از منظر معیارهای شهر دوستدار سالمند و ارائه راهکار برای تحقق شهر دوستدار سالمند در این کلان‌شهر است. مطالعه حاضر از لحاظ روش مطالعه‌ای مروری است که به پیشنیه علمی و تحقیقاتی موجود در زمینه مشکلات سالمندان در فضای کلان‌شهر تهران می‌پردازد.

آمارها حاکی از افزایش سهم جمعیت سالمند با سن بیش از 65 سال از 5.7 درصد در 1390 به 6.1 درصد در 1395 است.

خصوصیات شهر دوستدار سالمند

بر اساس رویکرد سازمان بهداشت جهانی، شهر دوستدار سالمند دربرگیرنده آن دسته از فضاهای شهری است که توزیع خدمات در آن متناسب با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند باشد. همچنین، خدمات حمل‌و‌نقل، ساخت‌و‌ساز اماکن، معماری شهری، خدمات فرهنگی و بهداشتی به شکلی ارائه می‌شود که سالمندان بدون وابستگی یا با دریافت حداقل کمک از سوی دیگران بتوانند از آنها بهره‌مند شوند. علاوه‌براین، در شهر دوستدار سالمند توجه به نیازهای سالمند به عنوان یک ضرورت در شاخصه‌های فرهنگی و تعامل‌های بین‌فردی لحاظ می‌گردد(3).

پیشینه تحقیق

نعمتی و آقابخشی (1391هخ) در پژوهشی با عنوان «تهران، شهر دوستدار سالمند: گام‌های آغازین تحقق نخستین پایتخت سالمندی جهان (به مناسبت سال سالمندی)» دریافتند نیازهـای پایه شهر دوستدار سالمند عواملی مانند محل نشستن، سرویس بهداشتی عمومی مناسب، ایمنی و بهداشت معابر و بوستان‌هاست که بر محدودیت‌های جسمانی و گاهی روانی سالمندان تأکید دارد. همچنین، تهران برای پیوستن به شهرهای دوستدار سالمند نیاز به بهسازی دارد و ساختن پل و زیرگذر مناسب کهنسالان در این شهر نادیده گرفته شده ‌است.

برتون و میچل در 2006م در تحقیقی با عنوان «طراحی شهری همه‌شمول، خیابان‌هایی برای زندگی، مناسب‌سازی خیابان‌های شهری برای سالمندان» به نیازهای سالمندان در خیابان‎های شهری انگلستان پرداختند و با ارائه معیارهای شش‌گانه ایمنی، خوانایی، قابل‌تشخیص‌بودن، قابل‌دسترس‌بودن و آشنایی به مقایسه تجربه دو گروه از سالمندان (ناتوان و کم‌توان) در خیابان‌های شهری می‎پردازند (4).

بنا بر تحقیقی از سوی تورل و همکاران در 2007م با هدف ارزیابی نیازمندی‌های افراد سالمند در فضاهای عمومی شهری، مطالعه ناحیه بورناوا در ترکیه نشان می‌دهد آلودگی، امنیت، دسترسی یه پیاده‌روها و راه‌ها، مشکلات ترافیکی و شلوغی شهرها، معضلات فرهنگی و اجتماعی از مشکلات اصلی سالمندان در فضاهای عمومی ناحیه بورناوا است (5).

علی‌الحسابی و رفیعی در 1390هخ به تحقیقی با عنوان «ارزیابی نیازهای سالمندان در فضاهای شهری، مطالعه موردی: پارک خلد برین شیراز» می‌پردازند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد پارک خلد برین شیراز از نظر سالمندان دارای مشکلاتی مانند شلوغی معابر و ترافیک، ناهمواری مسیرها، زیادبودن فاصله دسترسی تا امکانات و تسهیلات عمومی، مبلمان شهری نامناسب، عبور موتورسیکلت‌ها و کمبود فضای سبز می‌باشد (6).

زندیه در تحقیقی با هدف مناسب‌سازی منظر شهری برای سالمندان در محله قیطریه تهران، نقش منظر شهری را در مسیریابی و با نیازهای سالمندان و اختلالات بینایی و شناختی آنها مرتبط می‌داند و پیشنهادهایی در زمینه تابلوهای شهر، ساختمان‌های شاخص، فضاها و کاربری‌های فعال ارائه می‌نماید تا در طرح‌های مناسب‌سازی مورد استفاده قرار گیرند (7).

در طراحی‌های شهری، دسترسی آسان به وسایل حمل‌ونقل برای سالمندان و هزینه ارزان رفت‌و‌آمد آنان مورد توجه قرار نگرفته است.

الف) اقدامات انجام‌شده در حوزه حمایت از سالمندان در فضای شهری تهران

تصویب لایحه شهر دوستدار سالمند در شورای شهر تهران: به منظور ارتقای کیفیت زندگی سالمندان، رفع نیازها، بسترسازی برای افزایش حضور و مشارکت اجتماعی آنان در شهر و همچنین، تسهیل شرایط و امکانات مناسب برای این گروه از جامعه، لایحه شهر دوستدار سالمند توسط شهرداری تهران به شورای اسلامی شهر، تقدیم و در 1391هخ به تصویب آن شورا رسید. از آن پس، دبیرخانه شهر دوستدار سالمند با عضویت نمایندگان کلیه معاونت‌های شهرداری در معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران تشکیل گردید. پیرو این اقدام، در 1392هخ تهران به مدت 3 سال عضو شهر و جوامع دوستدار سالمند گردید و به عنوان یکی از 13 شهر آزمایشی به منظور تهیه شاخص‌های شهر دوستدار سالمند با سازمان بهداشت جهانی همکاری می‌کند.

ارائه کارت منزلت به سالمندان: کارت منزلت از طریق سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران صادر می‌شود و به افرادی تعلق می‌گیرد که بالای 65 سال سن دارند و می‌توانند از تخفیف 90 درصدی کارت‌های الکترونیک مدت‌دار مترو و اتوبوس و نیز سایر خدمات آموزشی و رفاهی درنظرگرفته‌شده بهره‌مند شوند.

تشکیل کانون سالمندان: هدف از این کانون عبارت است از افزایش حضور و مشارکت اجتماعی سالمندان در شهر، ارائه آموزش‌های تخصصی و مورد نیاز به شهروندان سالمند و خانواده‌های آنها و استفاده از توانمندی‌های سالمندان در مدیریت شهری می‌باشد (8).

ب) مشکلات سالمندان در فضای شهری تهران

شرایط معابر و اماکن عمومی برای تردد سالمندان نامناسب می‌باشد. اگرچه جلساتی در شهرداری تهران به منظور حل این مشکل تشکیل شده، اما همچنان سالمندان در این حوزه دچار مشکل هستند. همچنین، راه‌پله‌ها، آسانسورها و خیابان‌های شلوغ تردد آنها را سخت می‌کند.

در طراحی‌های شهری، دسترسی آسان به وسایل حمل‌ونقل برای سالمندان و هزینه ارزان رفت‌و‌آمد آنان مورد توجه قرار نگرفته است. از آنجا که سالمندان به شکل معمول درآمدهای پایین‌تری نسبت به سایر گروه‌های جامعه دارند، باید به این مسئله در برنامه‌ریزی شهری توجه شود. همچنین، در اتوبوس‌ها و متروها فضایی اختصاصی برای سالمندان در نظر گرفته شود.

‌زیرساخت‌های موجود در تهران به لحاظ ارائه خدمات شهری، بهره‌مندی از امکانات علمی و فرهنگی، تأمین اجتماعی و بهداشت عمومی به هیچ وجه پاسخگوی نیاز سالمندان نیست. اقداماتی از قبیل صدور کارت منزلت برای افراد سالمند یا برپایی جشن‌هایی با حضور آنان هرچند تأثیرات مثبتی در تقویت روحیه و حضور اجتماعی آنان خواهد داشت، ولی آنچه که نقش‌آفرینی فرد سالخورده در عرصه روابط اجتماعی را تسهیل می‌کند، دستیابی وی به امکانات بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و خدمات بیمه‌ای است (1).

ارائه راهکار

در سطح جهان برای مناسب‌سازی شهرهای دوستدار سالمند، اصلاح و ایجاد ساختارها به دو مولفه اصلی 1- مناسب‌سازی محیط کالبد شهرها و 2-ارتقای ساختارهای اجتماعی- اقتصادی تقسیم شده است. مناسب‌سازی محیط کالبد شهرها شامل ایجاد و اصلاح ساختارهای شهری در راستای دسترسی به حمل‌و‌نقل، مسکن و فضاهای عمومی مناسب زندگی سالمندان و افراد خاص (معلولان و روشندلان) در محیط می‌شود. منظور از ارتقای ساختارهای اجتماعی- اقتصادی این است که قوانین موجود به‌گونه‌ای اصلاح شوند که بیشترین حقوق افراد سالمند در آن رعایت شود و در نتیجه، آن محیط آماده پذیرش آنان باشد و از انزوای اجتماعی و تنهایی فردی‌شان جلوگیری شود. همراستا، تامین مالی در دوران بازنشستگی، بیماری و کسالت را تضمین کند. مواردی که در زمینه ارتقای ساختارهای اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد، شامل توجه به تامین اجتماعی و بهداشت سالمندان، دسترسی به اطلاعات و ارتباط جمعی، فرصت اشتغال، فرصت‌ فعالیت‌های داوطلبانه و مشارکت جمعی و احترام به منزلت اجتماعی است (9). در جدول زیر به سیاست‌گذاری در کشورهای جهان برای تحقق شهر دوستدار سالمند اشاره شده ‌است.(10)

با توجه به مشکلات موجود سالمندان در فضای شهری تهران و همچنین، کارهای انجام‌شده در کشورهایی که در جدول بالا به منظور تحقق شهر دوستدار سالمند انجام گرفته، اقدامات ذیل در اولویت بوده و به سیاست‌گذاران پیشنهاد می‌شود:

-دسترسی آسان به حمل‌و‌نقل عمومی برای سالمندان

-ساخت خانه‌های مناسب برای سالمندان مجهز به سیستم اتوماسیون

-ایجاد بستر مناسب برای افزایش مشارکت اجتماعی و فرهنگی سالمندان.

منابع

1- نعمتی، داریوش، آقابخشی، حبیب، (1391هخ)، تهران، شهر دوستدار سالمند: گام‌های آغازین تحقق نخستین پایتخت سالمندی جهان. فصلنامه پژوهش اجتماعی.

2- مرکز آمار ایران، (1395هخ).

3- World Health Organization, Ageing and Life Course, Family and Community Health, 2007, Global Age-friendly Cities: A guide, ISBN 978 92 4 154730 7, Printed in France.

4- Burton, E., & Mitchell, L. (2006). Inclusive urban design: Streets for life. Routledge.

5- Turel,H.,Yigit,E.,Altug,I.(2007).Evaluation of elderly peoples requirements in public open spaces : A case study in Bornova district (Izmir,Turkey).Bulding and Environment.42:2035-2045.

6- علی‌الحسابی، مهران، رفیعی، فرخنده، (1391هخ)، ارزیابی نیازمندیهای سالمندان در فضاهای شهری، مطالعه موردی: پارک خلد برین شیراز، فصلنامه علمی پژوهشی آرمان شهر، شماره 9.

7- زندیه، مهدی، (1391هخ)، مناسب‌سازی منظر شهری برای سالمندان، نمونه موردی: محله قیطریه تهران، فصلنامه علمی پژوهشی سالمندی، سال دوم، شماره 4.

8- نصراللهی، حسین، امیری، مهدی، (1393هخ)، گزارش عملکرد اداره کل سلامت شهرداری تهران، معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران.

9- Plouffe, L., & Kalache, A. (2010). Towards global age-friendly cities: determining urban features that promote active aging. Journal of urban health, 87(5), 733-739.

10- Sharqi, A., Zarghami, E., Olfat, M., & Kousalari, F. S. (2016). Evaluating status of global indices of age-friendly city in Tehran metropolis (AFC). Architecture Civil Engineering Environment, 9(3), 35-51.