شعار سال: کام نخستین کارخانه قند ایران این روزها تلخ‌تر از زهر است؛ کارخانه‌ای که روزگاری کام مردم ایران را شیرین می‌کرد امروز درگوشه‌ای از جنوبی‌ترین پازل تهران از یادها رفته است. بخش‌هایی از ساختمان مخروبه کارخانه قند چنان زهوار دررفته شده که اسکلت چوبی با سقف‌های دوطبقه و شیروانی توجه رهگذران جاده قدیم تهران‌ـ قم را جلب می‌کند. معماری این کارخانه جزو نخستین معماری‌های صنعتی ایران به شمار می‌رود و قدمتی بالغ بر 130 سال دارد و با موافقت ناصرالدین‌شاه قاجار، ساخته و سال‌هاست که به حال خود رها شده است.

هرچند سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۰ وارد عمل شد و این بنا را ثبت ملی کرد اما باز هم برای نگهداری و حفظ این اثر تاریخی هیچ‌کاری انجام نشده است و همچنان ستون‌های نخستین معماری صنعتی ایران در حال ریزش است. مطالعه ساخت این کارخانه و حتی چگونگی از کارافتادن آن بخشی از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران را طی یک قرن گذشته بازگو می‌کند.

در روزگار قدیم نوشیدن چای قند پهلو به نوعی رسم و مصرف قند به قدری در ایران زیاد بود که تاجران و سرمایه‌گذاران خارجی به طمع ساخت کارخانه قند دست از پا گم کرده بودند. همان وقتی که قرار شد کارخانه قند در ایران تأسیس شود رقابتی سخت بین کشورهای سرمایه‌گذار به وجود آمد. کارخانه قند رها شده در محدوده کهریزک گواه قصه‌های شنیدنی بخشی از تاریخ ایران است.

این کارخانه رد پای بلژیکی‌ها را در خود دیده. حتی صدر اعظم ناصرالدین شاه، «میرزا علی‌اصغر خان امین‌الدوله‌» هم بارها در آن رفت‌وآمد کرده است. هنوزهم رد ضربات سنگ وآهن بر در و دیوار کارخانه هست؛ همان روزی که کشاورزان چغندر قند به نشانه اعتراض به کارخانه قند حمله کردند. همه اینها داستان‌هایی است که اگر خوب نگاه کنیم نخستین کارخانه قند ایران خودش به خوبی روایت می‌کند. فقط کافی است کمی خوب نگاه کنیم و گاهی تاریخ بخوانیم.

بلژیکی‌ها وارد می‌شوند

سال 1891میلادی یعنی ۱۲۷سال پیش کمیته‌ای با عنوان «کمیته مطالعات صنعتی پاریس» موفق شد امتیاز قند ایران را کسب کند. کارشناسان فرانسوی (پلت، کرچل و ریکما گرس) برای مطالعات محلی درباره وضع و شرایط ساخت کارخانه قند به ایران اعزام شدند. ساخت و راه‌اندازی کارخانه قند ایران درمحل کهریزک به دلیل زراعت چغندرقند در این محدوده تصویب شد. «میرزا علی‌‌خان امین‌الدوله» وزیر اوقاف و رئیس اداره پست وقت، مسئولیت واگذاری سهام و هماهنگی ساخت کارخانه را برعهده گرفت و این شد که بلژیکی‌ها برای ساخت کارخانه قند وارد کهریزک شدند.

روس‌ها رقیبان کله قند

این کارخانه تنها ۴ سال توانست سرپا بایستد و محصول خود را بین مردم به فروش برساند با اینکه قند یکی از کالاهای مصرفی در ایران بود و حتی کارخانه دیگری در ایران وجود نداشت تا بتواند با آن رقابت کند. باز هم این کارخانه کارش به تعطیلی رسید. البته چندین عامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در تعطیلی این کارخانه نقش داشتند که همه آنها در جایگاه خود دلیل مهمی به شمار می‌رفتند تا این کارخانه امروز اینچنین متروک بماند. براساس مدارک و نوشته‌های نویسندگان، پیش از آن قند مصرفی مردم ایران توسط بازرگانان روسی تأمین می‌شد.

با تولید کله قند توسط این کارخانه رقابت سرسختانه‌ای بین قند روسی و قند این کارخانه به وجود آمد. «سیدمحمد علی جمالزاده» نویسنده در این مورد نوشته است: «قند کهریزک بسیار ممتاز بود. به نحوی که به قند روسی شکست وارد آمد. روس‌ها هر روز قیمت قند خود را تنزل دادند تا آنکه قیمت هر من تبریز آن به 45شاهی رسید و این مبلغ از قیمت عمل‌آوری قند هم ارزان‌تر بود. آنها در این سیاست چنان پستی به خرج دادند که قند ایران با وجود مساعی و کوشش مرحوم امین‌الدوله نتوانست دوام پیدا کند.»

بیگانه اینجا نباشد حتی اگر قند بسازد

یکی دیگر از موارد تعطیلی این کارخانه نگاه منفی مردم ایران به حضور بیگانگان بود. دکتر «فووریه» فرانسوی، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در کتابی با عنوان «سه سال در ایران» نوشته است: «فضای اجتماعی آن روزگار ایران علیه بلژیکی‌ها بود. حتی در واقعه کشیده شدن خط تراموا میان تهران و شهرری چه شورش سنگینی رخ داد و مردم خسارت‌های بسیاری به وسایل و ایستگاه راه‌آهن زدند.» بلژیکی‌ها جایگاه خوبی در ایران نداشتند. افزون بر این، واقعه رژی و لغو امتیاز تنباکو سبب دغدغه جدی کارگزاران کارخانه بود. آنها متوجه بودند که هر امری ممکن است تحت تأثیر عناصر فشار رنگ مذهبی به خود بگیرد. به همین دلیل سفارت بلژیک از همان ابتدا کوشید علما را درباره منابع کارخانه توجیه کند. اما مردم اعطای هرگونه امتیاز به اجانب را برخلاف قرآن می‌دانستند.

مخبرالسلطنه هدایت، نخست وزیر رضاخان در دوره پهلوی اول می‌نویسد که همه این صنایع به حمایت دولت نیاز دارند. او نوشته است: «... در مملکت تا اختیار گمرک به‌دست دولت نباشد کارهای صنعتی رواج نمی‌گیرد. به‌خصوص که صنایع در خارجه توسعه‌یافته و ما باید از نو شروع کنیم.»

تعطیل ‌شدن نخستین کارخانه قند در ایران در آن سال‌ها دلایل دیگری هم داشت. از جمله اعتراض‌های پی در پی کشاورزان چغندرکار شهرری و روستاهای اطراف کهریزک که در آن سال‌ها تحت‌تأثیر خطابه‌های منبری‌ها قرار می‌گرفتند که می‌گفتند کار برای اجانب حرام است. دست‌آخر این کارخانه پس از مدت‌ها تعطیلی در سال۱۳۰۸ دوباره شروع به کار کرد و تولید کله قند تا

سال ۱۳۴۳ در آن انجام می‌شد اما بعد از این سال‌ها کارخانه قندسازی کهریزک همین‌طور به حال خود رها شده است.

کارخانه قند را موزه صنعت کنیم

زمین کارخانه قند ایران در کهریزک 72هزار‌مترمربع وسعت دارد که هزار و 380‌مترمربع آن محل قرارگیری کارخانه و بقیه آن مخصوص استقرار کارگران و محوطه باز بود. کارخانه از دو بخش اداری و سوله‌های خط تولید قند ساخته شده است. هرچند هیچ یک از ماشین‌آلات قدیمی در این سوله‌ها باقی نمانده و تأسیسات و ماشین‌آلات خط تولید در مدت ۴۵سالی که کارخانه از نفس افتاده به مکان‌های دیگر منتقل شده‌اند.

مساحت این کارخانه آنقدر قابل ملاحظه است که می‌تواند سایت گردشگری مناسبی برای گردشگران خارجی و به‌خصوص گردشگران داخلی فراهم کند. با اینکه ۱۷ سال از ثبت ملی این اثر می‌گذرد اما در این مدت مسئولان اداره میراث فرهنگی نیز نتوانستند برای حفظ این اثر تاریخی کار اساسی انجام دهند. «امیر مسیب رحیم‌زاده» رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری در این خصوص می‌گوید: «بافت تاریخی کارخانه قند کهریزک این قابلیت را دارد که به موزه صنعتی تبدیل شود؛ طرحی که سال‌ها در رابطه با کارخانه سیمان ری پیگیری می‌شود.»

هر چند سال یکبار خبرهایی مبنی بر انبار کردن این کارخانه، سیمان کردن بخش‌هایی از کارخانه و حتی تخریب بخشی از ستون‌ها و دیوارهای کارخانه رسانه‌ای می‌شود. رحیم‌زاده درباره حفظ و نگهداری این اثر تاریخی می‌گوید: «بارها با مالک این بنا مکاتبه کرده‌ایم و همچنان منتظر تصمیم‌گیری مالک خصوصی کارخانه قند هستیم. استفاده از بنای تاریخی این کارخانه با حفظ ارزش‌های میراث فرهنگی در گرو رضایت مالک کارخانه است.»

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 8 خرداد 97، کدمطلب:18217، www.newspaper.hamshahri.org