نرخ رشد جمعیت، ظرفیت زیستی، سالخوردگی
و... برخی از مهمترین مباحث جمعیتشناسی در ایران است که روند توسعه را تحت تأثیر
قرار میدهد. برخی از کارشناسان و گروههای سیاسی، کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران را
یک مسئله مهم تلقی میکنند. از طرفی برخی دیگر همچون فعالان محیط زیست معتقدند
میزان افزایش جمعیت ایران در یک قرن اخیر نگرانکننده است و بحرانهای متعددی برای
محیط زیست بهوجود میآورد. رسول صادقی، جمعیتشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
در گفتوگو با ایرناپلاس برخی از سؤالات اصلی مطرح شده در این حوزه را پاسخ گفت.
** تنها نکته ثابت جمعیت این است که ثابت نیست
وضعیت حجم و نرخ رشد جمعیت در
ایران در حال حاضر چگونه است و مسائل اصلی این حوزه چیست؟
صادقی: اصلی در جمعیت شناسی داریم که میگوید؛ تنها نکته ثابت در مورد جمعیت
این است که هیچگاه ثابت نیست و همیشه پویاست. این پویایی (دینامیک) ویژگی ذاتی جمعیتهای
انسانی است. به همین دلیل، معمولاً تغییر و تحولات جمعیتی رخ میدهد و بهتبع آن،
سیاستهایی که اتخاذ میشود باید پویا و متناسب با شرایط جدید جمعیتی باشد.
ابتدای قرن چهاردهم جمعیت ایران در حدود 10
میلیون نفر بوده و ما زمانی این قرن را تمام میکنیم و وارد قرن پانزدهم میشویم
که جمعیت کشور به حدود 85 میلیون نفر میرسد. این ارقام نشان میدهد که جمعیت
ایران روند و سیر افزایشی داشته و در طول یک قرن 8.5 برابر شده است. با اینحال،
سرعت افزایش جمعیت در دورههای مختلف زمانی متفاوت بوده و این وضعیت را با نرخ رشد
سالیانه جمعیت نشان میدهند. تقریباً از سال 1335 به بعد، جمعیت ایران جزو جمعیتهایی
بوده که همواره نرخ رشد جمعیتی مثبت و بالایی داشته است.
** رشد جمعیت دهه 60 ایران، یکی از بالاترین
نرخ های رشد دنیا
بالاترین نرخ رشد جمعیت مربوط
به چه دورهای بود و چه برنامهای برای کنترل نرخ رشد جمعیت در نظر گرفته شد؟
صادقی: بالاترین نرخ رشد جمعیت ایران مربوط به سالهای 1355 تا 1365 است، که
نرخ رشد سالیانه جمعیتی حدود 3.2 درصدی را تجربه کردهایم. البته در برخی منابع عدد
3.9 درصد ذکر شده است که 0.7 درصد آن مربوط به جمعیت مهاجران عراقی و افغانستانی
در این دوره است. این ارقام یکی از بالاترین نرخهای رشد در تاریخ ایران و حتی
جهان است. به همین دلیل و همچنین با توجه به اینکه ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و
محیطی جامعه نمیتوانست جوابگوی افزایش جمعیت با این نرخ رشد باشد، سیاستهای
جمعیتی باهدف کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور اتخاذ و اجرا شد.
اجرای این سیاستها با تغییرات اجتماعی
گستردهای در جامعه ایرانی همزمان شد. به همین جهت، بخش زیادی از کاهش نرخ رشد جمعیت،
فقط محصول سیاستهای جمعیتی نبود بلکه حاصل تغییرات اجتماعی ازجمله سواد و
شهرنشینی بود. در این بستر، جامعه ما خیلی سریع از جامعه¬ای اکثریت روستانشین به
جامعهای اکثریت شهرنشین تبدیل شد. تحول دیگر در عرصه سواد و آموزش بود که خیلی
سریع تبدیل شدیم به یکی از کشورهای توسعهیافته در این حوزه که سطح تحصیلات و
باسوادی بالایی دارد. میزان باسوادی جمعیت از 15 درصد در سال 1335 به حدود 90 درصد
در سال 1395 افزایش یافت. همچنین تعداد دانشجویان بیش از ده برابر افزایش یافت.
در حوزه بهداشت و سلامت نیز با گسترش شبکهها
و مراکز بهداشتی کاهش مرگومیر کودکان و احتمال زنده ماندن بیشتر کودکان رقم خورد.
در کنار اینها، عوامل دیگری مثل رسانهها، تغییرات ارزشی و فرهنگی و مسائل
اقتصادی سبب شد که باروری در ایران کاهش پیدا کند، بهطوری که تقریباً از حدود 7
فرزند در سالهای ابتدایی انقلاب به دو فرزند در سال 1395 کاهش یافت. یعنی شاهد
کاهش 5 فرزند در خانواده ایرانی بودهایم. با کاهش باروری، نرخ رشد جمعیت هم کاهش
یافت. نرخ رشد طبیعی جمعیت ایران از 3.2 درصد 1365 به 1.24 درصد در سال 1395 رسید.
البته بعد از سرشماری 1395 برخی خبرگزاریها به نقل از مرکز آمار ایران اعلام کردند،
نرخ رشد جمعیت ایران صفر شد، این اشتباه خبری بود و بر اساس اطلاعات مرکز آمار نرخ
رشد سالیانه جمعیت 1.24 درصد در طول دوره 1390 تا 1395 بوده است، و سالانه بیش از
یک میلیون نفر به جمعیت ایران اضافه شده است.
اما در اینجا مسئلهای که پیش میآید این
است که با اینکه باروری کاهش و به کمتر از سطح جانشینی رسیده است، چرا نرخ رشد
جمعیت هنوز مثبت است و صفر یا منفی نشده است؟ نکته در ساختار جوان جمعیتی کشور
نهفته است و اینکه متولدین دهه 1355 تا 1365 به سن جوانی رسیدهاند، در حال ازدواج
هستند یا ازدواج کردهاند، فرزند به دنیا میآورند یا میخواهند در آینده فرزند
داشته باشند، فرزندآوری این گروه سبب شده نرخ رشد جمعیت بالا بماند. هرچه جلوتر میرویم
با این نرخ باروری و سالخوردگی جمعیت نرخ رشد جمعیت هم کاهش مییابد. البته تأثیر
موجهای اخیر مهاجرتی از ایران و مرگومیر بالای جوانان بر اثر تصادفات را نیز
نباید نادیده گرفت.
بنابراین ما شاهد سیر کاهشی نرخ رشد جمعیت
خواهیم بود، چون ساختار سنی به سمت سالخوردگی پیش میرود. همان پیک و تورم جمعیتی
که الان در دوره جوانی و میانسالی نمود پیدا کرده، در سال 1430 وارد سنین سالمندی
شده و سالخوردگی جمعیت را تشکیل میدهد.
** سالخوردگی جمعیت، دستاوردی برای بشر
سالخوردگی جمعیت چه مشکلاتی
برای کشور به همراه خواهد داشت؟
صادقی: علاوه بر ورود موج جمعیتی به دوره سالمندی، افزایش امید به زندگی و
طول عمر انسانها نیز عامل دیگری است که سالخوردگی جمعیت را شکل میدهد. از این دیدگاه،
سالخوردگی جمعیت یک دستاورد برای بشر است، چون قبلاً افراد کمی به سن سالمندی میرسیدند،
به همین دلیل دعای خیلی از پدربزرگ و مادربزرگها برای جوانان این بود که «الهی
پیر بشی»، چون افراد کمی به سن سالمندی میرسیدند. اما امروزه افراد نهتنها وارد
دوره سالمندی میشوند، بلکه در دوره سالمندی که به سومین دوره زندگی معروف است،
هنوز امید دارند که حدود دو یا سه دهه دیگر زندگی کنند، یعنی در ایران کسی که به
65 سالگی میرسد، متوسط امید به زندگیاش تا 20 سال دیگر است.
نکتهای که باید مورد توجه سیاستگذاریها
قرار گیرد این است که دید و تصورات غالب از پیر و سالمند شدن جمعیت، با معلولیت و
ناتوانی همراه است که باید تغییر کند. دیگر سالمندی به معنای معلولیت و ناتوانی
نیست. کشورهای مختلف پیش از ورود به دوره سالمندی برای داشتن سالمندی فعال، سالم و
موفق برنامهریزی میکنند.
دو کشور آلمان و ژاپن سالخوردهترین
کشورهای جهان هستند، هر دو اقتصاد قدرتمندی دارند. در بحث سالخوردگی جمعیت انباشت
سرمایه همشکل میگیرد. افراد برای دوران
بازنشستگی و سالمندی سرمایهای جمع میکنند که منجر به انباشت سرمایه کل جامعه میشود.
افزایش نرخ رشد جمعیت ایران تا
چه زمانی ادامه خواهد داشت؟
صادقی: در حال حاضر نرخ رشد جمعیت مثبت است و مشکلی نداریم، اما چشماندازی
که داریم، این است که نرخ رشد سال به سال کاهش پیدا میکند. البته جمعیت کم نمیشود،
نرخ رشد کاهش مییابد و تا سال 1430 و 1440 افزایش جمعیت را خواهیم داشت. به همین
دلیل، سیاستهای جمعیتی جدید ابلاغی مقام معظم رهبری در سال 1393 اعلام و در دستور
کار قرار گرفت. اجرای موفق برنامههای معطوف به تمامی ابعاد این سیاستها میتواند
از ورود کشور به رشد منفی و کاهش جمعیتی جلوگیری کند.
جزئیات سیاست جمعیتی برای آینده
ایران چیست؟
صادقی: در سیاستهای کلی جمعیت فقط افزایش باروری دیده نشده است. چهارده بند
دارد که سیزده بند آن مسائل دیگری ازجمله محیط زیست، آمایش سرزمین، استفاده از پتانسیل
سالمندان، ظرفیتسازی برای ترکیب سالمندان، سلامت جمعیت و... است. درواقع در این سیاستها هم به کمیت و هم کیفیت جمعیت توجه شده است.
این سیاستها محتوای جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، زیستمحیطی و... دارند و از
جامعترین سیاستهایی است که در جلسات کارشناسی مجمع تدوین شده است. همانطور که اول مصاحبه اشاره شد، جمعیت پویاست و باید سیاستها هم
منعطف و متناسب با شرایط باشد.
ایرناپلاس: آیا ظرفیت زیستی ایران متناسب
با نرخ رشد و میزان جمعیت است؟ رئیس سازمان محیط زیست در مصاحبهای اعلام کرد در کشور
توان تولید غذا تنها برای 50 میلیون نفر وجود دارد.
** منابع بیشتر از جمعیت ماست
صادقی: بحث ظرفیت زیستی و ردپای اکولوژیکی مباحثی هستند که اخیراً در کشور
مورد توجه قرار گرفته است. ظرفیت زیستی بر اساس منابع مختلف تعیین میشود. مثلاً در
بحث ظرفیت زیستی بر اساس آب، یک حجم جمعیتی را به ما میدهد، ظرفیت زیستی بر اساس
منابع طبیعی، جمعیت دیگری به ما میدهد. بنابراین باید همه ابعاد و شرایط
اکولوژیکی و ظرفیت زیستی را در نظر گرفت نهفقط یک بعد آن را. بحث آقای کلانتری،
شاید بیشتر معطوف به منابع آبی کشور باشد. ممکن است بر مبنای منابع آبی، اضافه
جمعیتی داشته باشیم، ولی وقتی منابع یا امکانات دیگری را در نظر میگیریم کمبود
جمعیتی داریم، یعنی توان اکولوژیکی و منابع بیشتر از جمعیت هست. به هرحال، مسائل و
چالشهای زیستمحیطی متعددی در کشور داریم، ویژگیهای جمعیتی هم میتواند در کنار
یک سری عوامل و فاکتورهای دیگر مؤثر باشد.
افزایش نرخ جمعیت چه اثراتی بر
وضعیت محیط زیستی ایران دارد؟
صادقی: نکتهای که در مورد ارتباط جمعیت و محیط زیست باید در نظر بگیریم این
است که جمعیت مفهوم گستردهای است که ابعاد مختلفی دارد و هر کدام از این ابعاد
ممکن است اثراتی با شدت و ضعف متفاوت بر محیط زیست داشته باشند. جمعیت شامل تعداد، توزیع و پراکندگی، ساختار و رشد است؛ چهار مقولهای
که میتواند پیامدهای زیستمحیطی متفاوتی داشته باشد. تعداد جمعیت در برخی موارد
میتواند خیلی اثرگذار نباشد. بخش زیادی از چالشهای محیطزیستی ایران به دلیل
توزیع و پراکندگی نامناسب جمعیت است.
در سال 1395 ایران 1243 شهر داشت، تهران در
این سرشماری 8.7 میلیون نفر جمعیت ساکن و مقیم داشته که معادل کل 1000 شهر دیگر
ایران جمعیت دارد. وقتی جمعیتی با این تراکم و حجم بالا در تهران جمع شده است،
پرواضح است که مسائل زیستمحیطی بیشتری در این شهر خواهیم داشت. آمایش سرزمینی
متناسب با امکانات زیستمحیطی نداشته و نداریم. حتی مراکزی هم که به لحاظ صنعتی
تشکیل دادیم، بدون در نظر گرفتن ظرفیتهای زیستی و منابع طبیعی آن مناطق است. مثلاً مجتمع فولاد مبارکه را در اصفهان راهاندازی میکنیم، که منطقهای
کمآب است و موجب تشدید بحران آبی میشود یا نیروگاهی را در منطقهای احداث میکنیم
که مشکل آب دارد.
در کشورهای توسعهیافته، صنایع مادر بر اساس
ظرفیت زیستی و پتانسیلهای اقتصادی و اجتماعی راهاندازی میشوند. در ایران بیشتر
مراکز و صنایع در تهران متمرکز شده و به همین دلیل، حجم قابل توجهی از جمعیت از
سایر نقاط به سمت تهران میآیند. فرصتهای شغلی در بسیاری از مناطق کشور محدود است
و درنتیجه جوانان کرد، ترک، و لر برای کار به تهران مهاجرت میکنند. بنابراین،
مدیریت نادرست فشارهای زیستمحیطی جمعیت را تشدید میکند.
همچنین، بایستی توجه داشت که عوامل متعددی وجود
دارند که تأثیر جمعیت بر محیط زیست را میتوانند کم یا زیاد کنند. یکی از این
عوامل تکنولوژی است. الگوهای مصرف نیز اهمیت دارد. جمعیت با چه الگویی بر منابع
طبیعی فشار وارد میکند؟ چه مقدار رفتارهای دوستدار محیط زیست از طریق خانواده،
رسانه، آموزش و... در جامعه نهادینه شده است؟ یک فرد یا جمعیت میتواند اثرات
متفاوتی بر محیط زیست داشته باشد که به فرهنگ مصرفی جامعه بستگی دارد.
** چاههای آب یکی از عوامل مشکلآفرین در
کشور
قانونگذاریها و سیاستگذاریها
چه تأثیری خواهد داشت؟
صادقی: قوانین و سیاستگذاریها هم نقش مهمی دارند که تا چه حد دوستدار و
حافظ محیط زیست هستند. مقررات اجازه میدهند که یک شهر توسعه پیدا کند، باغات در کنار
یک شهر تبدیل به ساختمان و برج شود، یا در ورودی شهری که هوای سالم باید از آن
ورود پیدا میکند، برجهای متعددی ساخته شود. یا برعکس، قوانین و سیاستهای وضع
شود که در آن، حفظ محیط زیست در اولویت باشد تا سودجویی.
قوانین و سیاستگذاریها اجازه میدهد چاه
آبی در کشور ایجاد شود یا نشود. این چاههای آب یکی از عوامل مشکلآفرین در کشور
شده است. روی نقشه سال 1355 یک سری نقطهها بهعنوان چاه است، اما در سال 1395
نقشه کشور کاملاً سیاه است، غیر از نقاط کویری. در خیلی از نقاط با کشتهای متعدد،
24ساعته آب از زمین برداشت شده است. قبلاً در عمق 50 متری به آب میرسیدند، الان
چاهها عمیق و عمیقتر و آبها کم و کمتر شده است، به همین دلیل در برخی مناطق با فروچالهها
مواجه هستیم.
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار11شهریور 97، کد خبر: 83020250، www.irna.ir