در زیست بوم های ایران حدود 8000 گونه گیاهی تاکنون ثبت و شناسایی شده که این رقم معادل 80 درصد کل گونه‌های گیاهی قاره اروپا است. اما روند رو به رشد تخریب جنگل‌ها و مراتع و کوهستان‌های کشور اکنون به جایی رسیده که به گفته حمید گشتاسب میگونی، مدیر کل دفتر امور مناطق و زیستگاه‌های سازمان حفاظت محیط زیست، در هر ثانیه حدود 350 متر مربع از وسعت جنگل‌ها و مراتع کشور کاسته می‌شود. تغییر کاربری گسترده اراضی جنگلی و مرتعی به کشاورزی و ویلاسازی، اجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی بدون رعایت قوانین و ملاحظات محیط زیستی، چرای بی‌رویه دام در تمامی رویشگاه‌ها، تغییر اقلیم و بهره برداری بیش از حد و بی‌ضابطه مردم از گیاهان و گل‌های وحشی،دارویی و خوراکی در مراتع و کوهستان‌ها اکنون وضعیت پوشش گیاهی را به مرحله‌ای رسانده که بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست هر روز حدود 30 میلیون مترمربع (معادل 3024 هکتار) از زیستگاه‌های ایران به دلایل گوناگون نابود می‌شود. بدین ترتیب تا پایان هر سال رقمی معادل یک میلیون و 104 هزار هکتار (معادل 11 میلیارد و 40 میلیون مترمربع) از جنگل‌ها و مراتع کشور تخریب می‌شود. اگر وضع به همین منوال پیش رود و آهنگ تخریب طبیعت ایران بیش از این شدت نگیرد تا 20 سال آینده حدود 25 میلیون هکتار از بهترین رویشگاه‌های مرتعی و جنگلی ایران نابود شده است. این در حالی‌است که به گفته گشتاسب میگونی در تمامی 40 سال گذشته سطح جنگل‌های ایران از 18 میلیون هکتار به 12 میلیون هکتار تنزل یافته و حالا در یک دهه اخیر سرعت تخریب شدت یافته است.

به موازات محو شدن بسیاری از اکوسیستم‌های طبیعی کشور که اکنون بیش از یک میلیون و 200 هزار هکتار آن در زاگرس در 5 سال گذشته نابود شده، بسیاری از گونه‌های گیاهی ایران در حال ناپدید شدن و منقرض شدن هستند. پروین صالحی، رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: کارشناسان ما وقتی برای جمع‌آوری بذر برخی گیاهان به مناطق مورد نظری که پیشتر، برجسته ترین گیاه‌شناسان ایرانی و اروپایی اعلام کرده بودند، می‌روند متأسفانه باوجود جست‌و‌جوهای گسترده میدانی برخی گونه‌ها را دیگر نمی‌یابند و این نشان می‌دهد روند نابودی برخی گونه‌ها شدت گرفته در حالی که پیشتر این گونه‌ها در مناطقی خاص دیده و نشانه گذاری شده بود اما حالا چرای دام و بهره برداری‌های غیر اصولی اینقدر زیاد شده که دیگر چیزی از گیاهان باقی نگذاشته است.

رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران که مسئولیت جمع‌آوری و نگهداری بذر گیاهان کشور را در باغ ملی گیاه شناسی ایران و مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور بر عهده دارد می‌گوید: بانک ژن منابع طبیعی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور از سال 1373 به عنوان تنها نماینده دولت، حفاظت از بذر گونه‌های گیاهی را بر عهده گرفته است. در طول 20 سال فعالیت این بانک ژن، بیش از 45000 نمونه بذری که شامل یک میلیارد و 100 میلیون بذر از 3500 گونه گیاهی است از سراسر ایران جمع‌آوری و نگهداری شده است. این بذرها از حدود 45 هزار جمعیت گیاهی در تمامی نقاط کشور جمع‌آوری شده و هر یک به صورت مجزا کدگذاری و نشانه گذاری شده است و در سردخانه‌های مخصوص نگهداری می‌شود. به گفته او بانک ژن منابع طبیعی ایران مکانی با تجهیزات سردخانه‌ای و آزمایشگاهی ویژه است که برای نگهداری بلند مدت بذر و دانه گیاهان طبیعی استفاده می‌شود. به این ترتیب بانک ژن منابع طبیعی، حفظ گونه‌های گیاهی را که توسط انسان کاشته نمی‌شوند برای صدها سال تضمین می‌کند تا اگر به هر دلیل گیاهی در طبیعت منقرض شد با استفاده از دانه‌های ذخیره شده از آن در بانک ژن بتوان آن را دوباره تولید و در طبیعت مستقر کرد.

این مقام مسئول و پژوهشگر علوم ژنتیکی می‌گوید: ما دو نوع سردخانه داریم. در یکی از سردخانه‌ها بذرها را در دمای منفی 18 و در دیگری در دمای مثبت 4 درجه سانتی گراد نگهداری می‌کنیم. سردخانه اول امکان نگهداری بذرها را تا صدها سال آینده می‌دهد و سردخانه دوم برای تبادل بذر در داخل و خارج کشور است و چنانچه محقق یا دانشجویی و یا مرکز تحقیقاتی در ایران و خارج از کشور نیاز به بذر گونه خاصی داشته باشد از این سردخانه بذرها تبادل می‌شود.

او می‌گوید: هدف ما از اعلام فراخوان قبول سرپرستی بذر گیاهان، در وهله اول دعوت مردم به مشارکت در حفظ طبیعت و افزایش آگاهی و حساسیت آنها نسبت به گیاهان پیرامون شان و در گام بعدی تأمین بخشی از بودجه این پروژه بزرگ است که تقریباً در بسیاری از باغ‌های گیاه شناسی جهان مردم در این بخش مشارکت فعال داشته و دارند.

صالحی تأکید می‌کند: متأسفانه تابه امروز مردم ما بیشتر فقط از گیاهان برداشت کردند و کمتر نسبت به حفظ و مراقبت از آنها و تجدید حیات شان حساسیت نشان دادند برای همین است که وقتی به کوهستان‌ها برای جمع آوری بذر می‌رویم به سختی موفق به جمع‌آوری بذر گیاهان می‌شویم چون قبل از اینکه گیاه به گل یا بذر برسد اگر گیاه مورد نظر خوراکی و دارویی و زینتی باشد مثل کرفس و ریواس و لاله واژگون چیده شده یا اگر غیر خوراکی باشد توسط دام تا سر حد ریشه چریده و نابود شده است.

او می‌گوید: در بانک ژن، از هر گونه باید بیش از 6000 هزار بذر داشته باشیم تا بتوانیم مطمئن باشیم که تنوع خوبی از ژن‌ها را در آینده خواهیم داشت در غیر این صورت گونه‌ای که بذرش زیر 6000 باشد به لحاظ ژنی تنوع بالایی ندارد و ما سعی کردیم این قاعده را حتماً رعایت کنیم.

او می‌افزاید: بسیاری از مردم و مسئولان فکر می‌کنند گیاهی که خورده نمی‌شود یا جنبه دارویی ندارد هیچ ارزشی ندارد. در حالی که بسیاری از این گیاهان امروز شاید مصرف خوراکی، دارویی و صنعتی شان کشف نشده باشد و در آینده بتوانند انقلابی را در صنعت غذا و دارو ایجاد کنند علاوه بر این هر گیاهی با هر نوع گل و رنگی که باشد ارزش زیستی و حفاظتی بالایی دارد و مانع فرسایش خاک می‌شود و نباید از ارزش‌های متعدد زیستی این گونه‌ها غافل شویم.

رئیس بانک ژن در ادامه یادآور می‌شود: متأسفانه اعتبارات محدود دولتی کفاف این کار گسترده را نمی‌دهد. بانک ژن منابع طبیعی ایران فقط 13 نفر پرسنل دارد و کارشناسان این مرکز گاهی با سختی هر چه تمام حتی از جان شان مایه می‌‌گذارند تا در صعب‌العبور ترین مناطق هم حاضر شده و جست‌و‌جو برای یافتن گونه‌ای خاص را داشته باشند. در بسیاری از موارد همکاران ما به دلیل نبود خودرو سازمانی و باوجود اینکه حق مأموریت هم دریافت نمی‌کنند با خودرو شخصی در بدترین و سخت ترین شرایط آب و هوایی و منطقه‌ای به مأموریت می‌روند تا بذر گونه‌های در خطر انقراض و کمیاب را بیابند و این سفرها هم این‌گونه نیست که یک‌بار انجام شود، یک‌بار باید در زمان گل دهی سفر انجام شود و گل مورد نظر شناسایی شود و سپس در ماه‌های بعد و زمان مشخص برای جمع‌آوری بذرها بروند که گاهی گرم شدن هوا و تغییر اقلیم این زمان را به هم می‌ریزد و کار ما را دوچندان می‌کند و دست آخر نیز وقتی به محل نشانه گذاری شده می‌رویم می‌بینیم اصلاً اثری از گیاه و بذر نیست چون یا چریده شده یا توسط مردم از بین رفته است.

صالحی با اشاره به وضعیت بحرانی رویشگاه‌های ایران می‌گوید: از مردم می‌خواهم از بسته‌های حمایتی بانک ژن منابع طبیعی ایران استفاده کنند و در فراخوان قبول سرپرستی یک دانه که مساوی است با نجات یک گونه، مشارکت نمایند زیرا ما در بانک ژن منابع طبیعی ایران برای نجات گونه‌های گیاهی به حمایت مردم و شرکت‌ها و مؤسسات نیاز داریم. با قبول سرپرستی یک بذر یا نجات یک گونه شما می‌توانید به ما کمک کنید تا از آینده گیاهان ایران حفاظت کنیم. با قبول سرپرستی یک دانه، ما در بانک ژن منابع طبیعی، به شما اطمینان می‌دهیم که گونه مورد حمایت تان هیچگاه منقرض نخواهد شد.

او درباره روش‌های حمایت از بانک ژن منابع طبیعی ایران می‌گوید: «حامی ایران سبز» می‌تواند برای نجات یک گونه خاص که لیست آن در سایت مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اعلام شده، با پرداخت 2 میلیون تومان و یا یک میلیون تومان نجات گونه مورد نظر خود را تضمین کند و به ازای آن یک گواهی تمام رنگی با عکس گونه‌ای که سرپرستی اش را به عهده گرفته دریافت کند.

ما در این بسته‌ها برای هر نوع طبقه اجتماعی بسته حمایتی تعریف کرده ایم یعنی اگر کسی وسع مالی بالایی ندارد می‌تواند با نام «حامی زادگاه من» به انتخاب خودش یکی از گونه‌های گیاهی زادگاهش را با پرداخت 200 هزار تومان مورد حمایت قرار دهد و یا با قبول سرپرستی یک بذر از لیست اعلام شده ما، با پرداخت فقط 30 هزار تومان به نام «حامی فردا» از گیاهان این سرزمین حمایت و حفاظت کند.

او تأکید می‌کند: بانک ژن منابع طبیعی ایران، کشتی نوح ماست و ایستگاهی برای نجات گونه‌های گیاهی است و افراد می‌توانند حتی در موقعیت‌ها و مناسبت‌های مختلف که مایل هستند مثل هدیه تولد، هدیه سالگرد ازدواج، عیدی، هدیه عروسی و یا فارغ التحصیلی با نجات یک گونه روح خود و فرزندانشان را تلطیف نمایند. در قبال قبول سرپرستی یک بذر، یک گونه از زادگاهشان و یا نجات یک گونه یک گواهی تمام رنگی به نام خود و یا کسی که می‌خواهند هدیه را به او بدهند، دریافت کنید.

در فهرست گونه‌های حمایتی بانک ژن منابع طبیعی ایران که در سایت مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور منتشر شده نام گیاهان در خطر انقراض و کمیابی چون ارس و سرخدار هم دیده می‌شود. در کنار این درختان که رویشگاهشان در شمال ایران در معرض نابودی است گل‌های وحشی زیبایی از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب ایران همچون بابونه، سیریش، شکرتیغال، شقایق و انواع گل‌های زیبای کوهستانی و دشتی و جنگلی ایران معرفی شده است.

پس حال که طبیعت مان را تا سرحد نابودی رسانده ایم بد نیست حداقل به‌اندازه پول یک پیتزا هم که شده، سهم طبیعت را کنار بگذاریم و ناجی یکی از گونه‌ها و بذرهای گیاهان کشورمان شویم تا شاید فرزندان مان در یک قرن آینده همچون ما شانس این را داشته باشند که طبیعت ایران را همچنان سبز و رنگی و زیبا ببینند. با قبول سرپرستی هر بذر، نام شما به عنوان طرفدار نجات گونه‌ها در بانک ژن منابع طبیعی ثبت می‌شود و شما به مراسم سالانه «نجات گونه‌ها» در بانک ژن منابع طبیعی، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور دعوت می‌شوید. علاوه بر این نام شما در قسمت گونه‌های حمایت شده و معرفی حامیان وبگاه بانک ژن منابع طبیعی درج شده و تاریخ محیط زیست ایران هرگز مشارکت فعال و مسئولانه تان را در این حرکت سبز در حفاظت از محیط زیست کشور از یاد نخواهد برد.

مژگان جمشیدی

با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از روزنامه ايران، سال بيست و يكم، شماره 6059 ، پنج شنبه 30 مهر 1394، صفحه17