شعار سال: بهرام توتونچی، کارشناس ارشد معماری در مطالبی که در اختیار اسکان نيوز قرار داد، یادآورشد: بالغ بر 260 الی 270 رشته قنات مستقل در شهر همدان وجود دارد، که از جبهه شمالی به طرف جبهه جنوبی در زیر ارتفاعات الوند ادامه دارد.

قنات در بافت کهن شهر، زیرساختی مهم بوده که قبل از ایجاد تاسیسات ابنیه‌ای، ابتدا آب‌راهه احداث می‌شده است.در پهنه همدان قنات‌های خیلی کهن و قدیمی بسیاری وجود دارد که تاکنون هیچ مطالعه دقیقی بر روی آن‌ها انجام نشده.

تاکنون حدود 270 رشته قنات توسط ارگان‌های دولتی مشخصا شناسایی شده و در همین حد باقی مانده. در مورد مشخصات قنات، دبی آب، کانال و تعداد چاه‌ها مطالعه دقیق نشده است.

متاسفانه با گسترشی که اخیرا در پهنه شهر اتفاق افتاده قسمت اعظم این قنات‌ها زیر خانه‌های جدیدالاحداثی قرار گرفته‌اند و بعضا با توجه به مشخصات ساختمان‌های جدید و کندوکاوی که در عمق غیرمتعارفی برای پی، فندانسیون و پارکینگ انجام می‌شود، قسمت اعظم این قنوات دستخوش نابسامانی و بهم خوردگی نظام شکل‌گیری اولیه‌اش می‌شود.

نکته: در گذشته دور که قنات‌ها شکل گرفته، تاسیسات زیر ساخت به صورت خودجوش و توسط مردم انجام می‌شده و بلدیه و یا شهرداری‌ها وجود نداشته؛ لذا این قنات‌ها از داخل املاک همجوار و با توافق بین چندین مالک از شمال تا جنوب همدان مستقلا برنامه‌ریزی و با هزینه شخصی مردم احداث می‌شده که با توجه به بزرگی و کوچکی قدرالسهم هر کدام از مالکان برای هزینه کرد و استفاده از آب ملاک عمل بوده است.

در زمان شکل‌گیری و احداث قنات‌ها وسعت شهرها کم بوده است.

اما در دهه‌های 10 و 20 و بخصوص دهه 30 در ایران که به مرور شهرها از آب لوله‌کشی بهداشتی و آب‌های تصفیه شده، بهره‌برداری کردند انگیزه و نیاز به احداث قنات ضعیف و حتی کم می‌شود؛ مگر در مواردی که آب را برای کشاورزی یا فعالیت غیرشرب استفاده می‌کردند که آن هم خیلی کم بوده است.

به گفته توتونچی، قنات نیاز به مراقبت، بررسی، لایروبی، مرمت و ترمیم دارد که متاسفانه این کار در طی سال‌های زیادی انجام نشده است.

البته هنوز هم در بخشی از باغ‌های شهر از قنات‌های فراموش شده استفاده می‌شود.

توسعه شهری یک بعد منفی دارد، به این معنا که با توسعه شهری و ساخت‌وساز بی‌امان آن هم درهمدان که این توسعه به صورت افقی و بیشتر در قسمت جنوبی شهر بوده، بخش عمده‌ای از پوشش گیاهی و فضا سبز که جز ارزش‌های اصلی و شاید جز جذابیت‌های اصلی این شهر بشمار می‌رود،دستخوش نابودی می‌شود.

در عکس‌های هوایی شهر همدان بسیاری از لکه‌های سبز دیده نمی‌شود واین موضوع دلیل بر وجود دیدگاه ناآگاهانه در نظام شهرسازی و توسعه است. چرا که اگر توسعه شهر با یک استراتژی کلان‌نگر انجام می‌شد به جا جبهه جنوبی باید توسعه شهر در جبهه شمالی اتفاق می‌افتاد.

هر توسعه‌ای در شهرها باید خارج از محور باع‌ها انجام شود.

از طرف دیگر مالکان با قنات‌ها رفتارهای نامطلوبی داشتند، بعضی نخاله‌های ساختمانی را داخل قنات‌ها ریختند و برخی بدون توجه به این آب‌های روان که خالی از هرگونه آلودگی است فاضلاب را به سمت قنات‌ها هدایت کرده و باعث آلودگی این آب پاک و خام شدند. و حتی به فرهنگ شعر سهراب سپهری که آب را گل نکینم توجه نکردند.

اما ما ملتی هستیم که در تاریخ چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش که مایه شکل‌گیری حیات است را در هر مرزوبومی پاس می‌داشتیم.

در بعضی موارد نقل شده که گاها برای احداث قنات به صخره برمی‌خوردند و با ادوات اولیه صخره را می‌تراشیدند، و این نشانه توجه و انگیزه برای تهیه آب بوده.

آب واحداث قنات تا حدی مهم بوده که مردم آن زمان سخت‌ترین کارها را می‌پذیرفتند، اما ما مردم امانتدار خوبی نبودیم و قنات‌ها را یکی پس از دیگری دچار سردرگمی و نابودی کردیم.

از دهه 1300 به بعد با شکل‌گیری سازمان‌های خودجوش مردمی همانند بلدیه و شهرداری، به مرور اداره‌ای به نام اداره قنوات شکل گرفت که متولی آب‌های روان و آب‌های زیرزمینی شهر بود.اما قانون درستی در این زمینه تدوین نشد.

این قنات‌ها در داخل املاک شخصی مردم بود و فرهنگی درستی هم برای استفاده از آن اعمال نشد. ضمن آن‌که با کوچک شدن املاک به قطعات 150 تا 300 متری، مالکان اطلاعی از عمق زمین‌ها نداشتند و برای احداث قنات به شهرداری که متولی قنات بود، مراجعه می‌کردند.و با احداث کانال‌های انحرافی قنات‌ها از حالت طبیعی خود خارج شدند.

با انتقال قنات به مسیر و شارع عمومی، نظام ثقلی گردش و حرکت آب برهم خورده و این یکی از بزرگترین لطمه‌ها به ساختار و نظام واقعی این آب‌راه‌ها بوده.

ما میراث‌دار خوبی برای قنات‌ها نبودیم، چراکه فرهنگ، شبکه سنتی آب‌رسانی دست بشر و تاسیسات زیرساختی که از دنیا کهن به ارث رسیده را مورد توجه قرار ندادیم.

گفتنی است که از این نوع شبکه‌های آب‌رسانی در شهر شوش و شوشتر موجود است که شهرت بسیاری دارد. در این سیستم تنها آبشارها قابل مشاهده هستند اما کانال‌های عریض و طویلی وجود دارد که در دوره تاریخی از آب‌های رودخانه‌های دائمی تغذیه می‌شدند و در نوع خودشان یکی از شبکه‌های آب‌رسانی‌ منحصربه‌فرد و کم‌نظیری است که در یونسکو هم به ثبت جهانی رسیده.

ارزش این شبکه‌ها در آن است که مردم آن دوره با محدودیت امکانات این طرح گسترده نظام مهندسی را دل زمین احداث کردند و کار انتقال آب به مناطق کم‌آب‌تر را انجام دادند.

این پازل‌ها در کل کشور پازل‌های ارزشمندی است که در کنار هم می‌توانند مدنیت و شعور بالا انسان‌های آن دوره را نشان دهند و این نشان‌گر نگرش ایرانی‌ها به زندگی است. و حالا این داشته‌ها در آستانه نابودی بوده.

قنات‌هایی هم به تازگی پیدا شده که دارای پتانسیل بسیاری است به عنوان نمونه در روستا قاسم‌آباد که در همجواری شهر همدان است؛ قنات بی‌نظیری با معماری و مهندسی آب‌رسانی وجود دارد. این قنات‌ها جز رگ‌ها حیاتی همدان است که آهسته آهسته بر اثر بی‌توجهی در حال نابودی است.

آب فاضلاب این قنات به تنگه بهار می‌رود و توسط اداره آب‌وفاضلاب تصفیه می‌شود، بنا به اظهار مسئولان چیزی حدود 1500 الی 1600 لیتر در ثانیه آب از آن حاصل می‌شود که این آب در اختیار نیروگاه 1000 مگاواتی تا بتوانند آن برج‌های خنک کننده خشک کنند و تولید برق برای رساندن آب استفاده می‌شود.

با محاسبه این میزان آب در 24 ساعت و در طول سال، میزان قابل توجهی به دست می‌آید که در بسیاری از مواقع کمبود آب شهر را تامین می‌کند و نیاز به دریافت آب از استان‌های همسایه و با هزینه بالا نخواهد بود.

این نیروگاه تاکنون با چاه عمیق تغذیه می‌شده که در اثر استفاده از آب‌های زیرزمینی سطح آب چاه‌ها پایین آمده که نتیجه آن هم ایجاد فروچاله در مناطقی همچون فامنین و کبودرآهنگ بوده است.

باید قنات‌هابازیابی و مرمت شود و از ورود فاضلاب به آ‌ن‌ها جلوگیری کرد.

و اما در نهایت این‌که داشته‌های شهرها درست شناخته نشدند و مدیریت شهری به عنوان یک ارگان در کنار دیگر ارگان‌ها باید یک سروگردن بالاتر و عمیق‌تر به مسائل نگاه کند. مدیریت شهری باید با دلسوزی مضاعف بر دیگر ارگان‌ها ارجحیت داشته باشد و دیگر ارگان‌ها باید تابع مدیریت شهری باشند.

لذا استراتژی‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند مدت شهر باید چنان تعریف شود بسیاری از ارزش‌ها فدا کارهای زودگذر و آنی نشود. نباید کوچکترین این ارزش‌ها در معرض خطر و نابودی قرار بگیرد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته سایت خبری اسکان نیوز تاریخ انتشار 16 دی 97، کدخبر: 16676، www.eskannews.com