شعار سال: بحران از جایی شروع شد که رئیس جمهور وقت اوکراین - ویکتور یاناکوویچ - پس از سفر به روسیه خبر از انعقاد قراردادی بزرگ داد که به اجبار وادار به امضای آن شده است:«به دلیل قیمت بالای گاز و بازپرداخت بدهی‌ها "مجبور" به پذیرش بسته پیشنهادی ۱۵میلیارد دلار روسیه شدیم». اگرچه یانوکوویچ ادعا کرد که پذیرش این قرارداد منافاتی با عزم جدی اوکراین برای الحاق اتحادیه اروپا ندارد اما احزاب مخالف دولت این اظهارات باور نمی‌کردند. ازاروف نخست وزیر وقت اوکراین در یک موضع تحریک‌آمیز و ناگهانی پس از اظهارات رئیس جمهور همگرایی با اتحادیه اروپا را پرهزینه دانست و عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا را منتفی اعلام کرد، نتیجه این موضع‌گیری جز شعله‌رو شدن آتش اعتراضات و آغاز زد و خورد خیابانی پایانی نداشت.

هجدهمین روز از فوریه ۲۰۱۴ میلادی میدان اصلی شهر کی‌اف تبدیل به صحنه درگیری شدید و خونینی شد که میان نیروهای امنیتی و معترضین دولت درگرفت. فرانسه، لهستان و آلمان با این ادعا که می‌خواهند فضای تنش‌های داخلی در اوکراین آرام شود نمایندگانی برای مذاکره با معترضین راهی پایتخت اوکراین کردند. نماینده روسیه نیز با تاخیر وارد کی‌اف شد تا در کنار نمایندگان اروپا به رایزنی با معترضین بپردازد اما دیگر کار از کار گذشته بود ؛ یاناکوویچ از ترس بازداشت شدن به رستف روسیه پناه برد بود و همزمان با آزادی تیموشنکو مجلس به تسخیر معترضین درآمد.

آتش بحران داخلی اوکراین که در سال ۲۰۱۴ شعله‌ور شد تا به امروز ابعاد گسترده منطقه‌ای و بین‌المللی بسیاری بهمراه داشته است و هنوز تبعات آن ادامه دارد. نوشتار حاضر تلاش دارد در ضمن نیم‌ نگاهی به تاریخچه‌‌‌ اعتراضات داخلی اوکراین در سال ۲۰۱۴م تنش‌‌های جدید میان مسکو و کی‌اف را مورد واکاوی قرار دهد تا از این رهگذر اهداف پیدا و پنهان تنش‌های دامنه‌دار میان این دو کشور بررسی شود.

متهم اصلی تنش‌ها کیست؟

خشونت‌ در درگیری‌های خیابانی کی‌اف به حدی بالابود که رنگ خون به شورش نارنجی پوشان اوکراینی داد. بر اساس آمار رسمی این اعتراضات منجر به کشته شدن دست‌کم ۸۰ نفر و زخمی شدن ۴۰۰ نفر از مردم و نیروهای حامی دولت شد. پس‌ازاین رویداد تلخ و فروپاشی دولت قانونی اوکراین، روسیه و اروپا انگشت اتهام را به سمت یکدیگر نشانه رفتند: پوتین معتقد بود که کشورهای غربی با همراهی آمریکا به قواعد رفتاری پیش از جنگ سرد روی آورده‌اند تا روسیه به‌طورکلی از صحنه معادلات منطقه اروپا حذف شود و به همین خاطر اروپا با مداخله در اوکراین و تحریک معترضین، دولت یاناکوویچ که به نزدیکی با روسیه متمایل شده بود ساقط کرد.

اما اروپایی‌ها بر ذهنیتی تاریخی از روسیه مانور می‌دهند و بر این باور تأکیددارند که پوتین با کت و کراواتی مدرن در حال اقداماتی است که افکار کشورگشایانه سلسله تزارها را در یادها زنده می‌کند. اروپا می‌گوید پوتین در ذهن خود الحاق کامل اوکراین به خاک روسیه می‌پروراند و شورش در اوکراین موجب فراهم شدن فرصتی شد که ایده ذهنی بلندپروازانه پوتین به منصه عمل بنشیند.

پس از سقوط دولت و تسخیر مجلس به دست معترضین رویدادی مهم و غیرقابل‌پیش‌بینی اتفاق می‌افتد و اروپا مصمم می‌شود تا ادعایش در مورد مداخله روسیه در اوکراین را با صدای بلندتری به جهانیان اعلام کند و همزمان فصل جدیدی از تنش‌ها بین روسیه و اروپا در موضوع اوکراین کلید می‌خورد. الحاق شبه‌جزیره کریمه موجب شد تا گمانه‌زنی‌های جدیدی در مورد اهداف پنهانی روسیه از حضور فعال در تنش‌های اوکراین مطرح شود.

اتحادیه اروپا با استفاده از ابزار تحریم و مذاکره تلاش می‌کنند از احتمال پیگیری اقدامات توسعه‌طلبانه مرزی روسیه جلوگیری نمایند و مقامات روسیه را به میز مذاکره بازگردانند. حال این سؤال مطرح می‌شود چقدر ابزار مذاکره با روسیه می‌تواند کارآمدی لازم را برای تحقق این هدف را داشته باشد؟

میز شکسته توافق مینیسک و ژنو

پس از فروپاشی شوروی روس‌ها در دکترین امنیتی جدید همچون گذشته به جایگاه ژئوپلیتیکی کشورها -سیاست خارج دور و خارج نزدیک-توجه ویژه‌ای کردند و این نگاه به شکل نوینی در اجرا ادامه یافته است. میلر اندیشمند روابط بین‌الملل معتقد است :«روسیه اوکراین را جز خارج نزدیک می‌داند و اجازه نمی‌دهد هیچ بازیگر بین‌المللی وارد حیاط‌خلوتش شود. روس‌ها فقط در صورتی پای میز مذاکره حاضر می‌شوند که در موضع برتری قرار داشته باشند و اگر از گرفتن امتیاز بیشتر ناامید شوند بر اساس الگوی بازی با حاصل جمع صفر از قدرت سخت و گزینه‌های نظامی بهره می‌برند.»

اولین میز مذاکره رسمی در ژنو تشکیل شد تا امیدها برای پیدا کردن راهی مسالمت‌آمیز زنده بماند و تنش‌ها کاهش یابد. اوکراین، روسیه، آمریکا و نماینده اتحادیه اروپا در آوریل ۲۰۱۴ میلادی به توافقی دست می‌یابند که اظهارات مذاکره‌کنندگان پس از مذاکره حکایت از این دارد که نمی‌توان بر روی توافق امضاشده خیلی حساب باز کرد. روس‌ها و آمریکایی برخلاف نماینده اروپا که به نتایج مثبت این توافق تأکید دارد امید تحقق اهداف این توافق را نزدیک به محال می‌دانند. مهم‌ترین هدف از این توافق عفو عمومی کسانی که سلاحشان را به دولت کی‌اف تحویل داده‌اند و دیگر بند مهم توافق ایجاد فرصتی برابر برای گفتگوی ملی بین تمام مناطق اوکراین بود:گفتگویی که هیچ‌گاه اتفاق نیفتاد.

اوباما در یک مصاحبه خبری در موردتوافق ژنو واکنش نشان داد و گفت: «به نظر من، ما نمی‌توانیم در حال حاضر مطمئن باشیم که توافق موجب کاهش تنش‌ها می‌شود» اوباما همچنین اضافه کرد:« در حال همکاری با رهبران اروپا هستیم تا در صورت عدم وجود پیشرفت در این توافق در روزهای آتی، تحریم‌های بیشتری علیه مسکو وضع شود». روس‌ها نیز منتقد به محاصره دونباس و قانون ممانعت از ورود روس تبارها به خاک اوکراین بودند که همزمان با امضای توافق ژنو در مجلس کی‌اف تصویب شد.

توافق ژنو نتوانست به‌طورکلی به نجواهای جدایی‌طلبانه‌ای که از شرق اوکراین به گوش می‌رسید، پایان دهد و مذاکره‌کنندگان مدتی بعد راهی پایتخت بلاروس شدند. در توافق مینیسک علاوه بر تأکید آشتی و گفتگوی ملی تمام مناطق اوکراین، آتش‌بس نیز منوط به ایجاد منطقه‌ای حائل شد که با حضور نیروهای سازمان ملل تنش‌های شرق اوکراین میان جدایی‌طلبان و ارتش کاهش یابد. دولت اوکراین قبول کرد که در صورت خروج شبه‌نظامیان روسیه از شرق اوکراین دولت حتی اجازه همه‌پرسی به استان‌های شرقی را می‌دهد اما پوتین با رد حضور نظامیان روسیه در خاک اوکراین منطقه حائل فرصتی برای نظارت بر دولت کی‌اف دانست که حضور نظامیان روسیه در این منطقه امری لازم به نظرش می‌رسید موضوعی که به‌شدت از سوی دولت اوکراین برتابیده نشد.

اگرچه چند نوبت مذاکره در برلین برای اجرای توافق مینیسک برگزار شد اما به نظر می‌رسید طرفین تنش‌ها علاقه‌‌مند به برداشتن گام‌های مؤثر برای حل تنش به شکل دیپلماتیک نبودند دکتر شوری کارشناس ارشد مسائل اوراسیا معتقد است :«من بر این باورم که بحران اوکراین باوجود پیچیدگی‌های فراوانی که دارد به‌سادگی قابل‌حل نیست و طرفین درگیری علی‌رغم ادعاها و اظهارات چندان علاقه‌مند به یک صلح در منطقه نیستند و بیشتر به نظر می‌رسد راه‌حل‌های نظامی به‌عنوان آخرین راه‌حل از سوی طرفین دنبال می‌شود.» چند روز بعد انفجار مشکوک در بندر ماریوپل تیری بر روح سست توافق مینیسک بود.

حال که به نظر می‌رسد طرفین تنش‌ها از راهکار نظامی استقبال می‌کنند و قرار نیست در میز مذاکره اتفاق مثبتی روی دهد تنش‌های نظامی میان روسیه و اوکراین به کجا خواهد رسید و چه اهداف اساسی در پوشش این اقدامات نهفته است؟

اقتصاد اوکراین و تنگه کرچ

پس از درگیری‌های داخلی اوکراین در سال ۲۰۱۴ میلادی مهم‌ترین اثر فوری تنش‌هایی که میان روسیه و اوکراین رخ داد؛ تحت‌الشعاع قرار گرفتن موضوع واردات نفت و گاز کی‌اف از مسکو بود. روسیه در حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد نفت و ۷۵ تا۸۰ درصد گاز اوکراین را به‌تنهایی تأمین می‌کند. اوکراین علاوه بر اینکه واردکننده مهم انرژی از روسیه است نقش شاهراهی را ایفا می‌کند که در صورت فقدانش امکان حداقل نیمی از واردات نفت و گاز اروپا از روسیه سلب می‌شود.

نقشه خطوط لوله‌های انتقال گاز و نفت روسیه به اوکراین

روسیه بارها از مقوله انرژی برای فشار بر کشورهای غیرهمسو بهره برده است به‌عنوان نمونه در سال۲۰۰۷ برای فشار به دولت گرجستان روسیه صادرات گازش به این کشور را متوقف کرد و درنتیجه قیمت گاز در اروپا با افزایش چشمگیری مواجه شد. استفاده ابزاری از انتقال انرژی برای فشار بر دولت کی‌اف نیز از سوی مقامات روس با زبان تهدیدآمیز اعلام‌شده است : «نخست‌وزیر اسلواکی، از هشدار ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، به کشورهای اتحادیه خبر داد که در صورت پرداخت نشدن بدهی گاز از سوی کی یف، این کشور عرضه گاز به کشورهای اتحادیه اروپا را از ابتدای ماه ژوئن قطع می‌کند».

تأمین انرژی برای اروپا به حدی اهمیت دارد که قطع گاز و نفت از روسیه می‌تواند سرمایی وحشتناک به اروپا تحمیل کند شاید به این دلیل است که اروپا برای دفاع از اوکراین تابه امروز دست به ماشه نبرده است. روسیه نیز وابستگی درآمدی شدیدی به فروش انرژی دارد و بعید به نظر می‌رسد با بالا رفتن تورم و افزایش نارضایتی روس‌ها از عملکرد اقتصادی کابینه پوتین، گزینه قطع گاز برای فشار به اوکراین روی میز دولت باقی بماند، ازاین‌رو روسیه بر نقاط دیگری برای در تنگنا قرار دادن اقتصاد اوکراین تمرکز کرده است.

رهگیری روزنه‌هایی که اقتصاد اوکراین را متحمل ضربه کند از سوی روسیه کار دشواری نیست. جدی‌ترین ضعف اوکراین کانال‌هایی است که امکان می‌دهد تا این کشور با سایر کشورها ارتباط تجاری برقرار کند. تنگه کرچی تنها راه عبوری است که نقریبا۸۰ درصد از کشتی‌های تجاری اوکراین با گذر از این تنگه خود را به دریای سیاه می‌رسانند. با تسلط یافتن روسیه بر جزیره کریمه و تمرکز بر تنگه کرچی رفت و امد کشتی‌های اوکراینی بسیار پردردسر شده است و حتی کشتی‌های تجاری اروپایی که قصد پهلو گرفتن در بندر ماروپل دارند دچار مشکل شده‌اند. آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد پس از تصرف شبه‌جزیره کریمه ترافیک کشتی‌ها در بندر ماروپل ۲۰درصد کاهش‌یافته و تردد کشتی‌ها به بردیانسک نیز یک‌سوم کمتر از گذشته شده است. اختلال در صنعت تجاری کشتیرانی اوکراین میلیاردها دلار ضرر به پیکره اقتصاد کی‌اف وارد کرده و تأثیر مستقیمی بر بیکاری و تورم روزافزون اوکراین داشته است.

در تنش‌های چند هفته گذشته و روشن شدن آتش سلاح‌های نیمه سنگین میان کشتی‌های روسیه و اوکراین ناتو واکنش جدی به این رویداد نشان داد و درواقع پشت دولت کی‌اف را خالی کرد. با این اوصاف به نظر می‌رسد روسیه فشارها بر اوکراین را با خیالی راحت‌تر از قبل ادامه می‌دهد تا دولت اوکراین به ناکارآمدی اقتصادی درصحنه داخلی سوق دهد و بتواند در رویداد سیاسی مهم چند ماه آینده این کشور تأثیر بگذارد.

برنده انتخابات کی‌اف، روسیه یا اروپا ؟!

تب تند انتخابات پیشرو در اوکراین بقدری بالاست که در مقطع زمانی کنونی، یعنی درست ۳ ماه مانده به موعد انتخابات، رقابتی شدید میان کاندیداهای شاخص احتمالی درگرفته است. اگرچه پیش‌بینی می‌شود تا فوریه که زمان ثبت‌نام در انتخابات به پایان می‌رسد افراد زیادی برای شرکت در انتخابات اعلام آمادگی کنند اما در میان این افراد رقابت بین دو شخصیت اصلی جریان خواهد داشت.

پترو پروشنکو رئیس‌جمهور فعلی از مهم‌ترین گزینه‌های مطرح در انتخابات آینده اوکراین است. دو بحران جدی گریبان گیر سیاست‌های پروشنکو است که احتمال پیروزی وی در انتخابات آینده را در هاله‌ای از ابهام فرومی‌برد. برنامه‌های ضد فساد دولت هنوز نتوانسته کارایی لازم را به اثبات برساند و هرازچندگاه تجمعات علیه فساد سیستمی در مقابل دفتر ریاست جمهوری نشانه‌ای روشن بر این مدعاست. تورم ، بیکاری و مهاجرت بالا نیز بلایی دیگر است که هرروز بر حجم آن افزوده می‌شود.

دولت پروشنکو درصحنه تنش‌های بین‌المللی هم نتوانسته عملکرد قابل‌توجهی در میان افکار عمومی داخل اوکراین داشته باشد: هنوز امکان سفر شهروندان اوکراینی بدون ویزا به کشورهای اروپایی امکان‌پذیر نشده و دولت نتوانسته شرط اتحادیه اروپا برای تحقق این موضوع که همانا اجرای برنامه‌های ضد فساد بود محقق کند. علاوه بر آن راه طولانی تا عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا باقی‌مانده است وعده‌ای که حالا پس از ۴ سال بسیار دورتر از قولی ست که پروشنکو در تبلیغات انتخابات ۲۰۱۴ با تکرار آن رقیبان را از صحنه خارج کرد.اکنون روسیه درصحنه فشار بر دولت پروشنکو یکه‌تازی و قلدری می‌کند و ناتو وارد صحنه جدی حمایت از دولت کی‌اف در تنش‌های اخیر به‌ویژه تنگه کرچ نمی‌شود و همین امر موجب نوعی سرخوردگی ملی میان اوکراینی‌ها شده است.

نظرسنجی‌ها گویا این واقعیت است که رأی پروشنکو افت جدی ( ۴۵.۳- )نسبت به دوره گذشته دارد. اما وضعیت برای پیروزی رقبای او در انتخابات ۲۰۱۸م بسیار فراهم است، یولیا تیمشنکو زن ثروتمند اوکراینی که در جریان فروپاشی دولت یاناکوویچ از زندان آزاد شد و به مقام نخست‌وزیری دست‌یافت موقعیت مناسبی برای پیروزی در انتخابات آینده دارد. ائتلاف احتمالی او با سایر رقبا که از پروشنکو محبوبیت بیشتری دارند باعث می‌شود تا احتمال پیروزی‌اش در انتخابات تسهیل شود.

تیمشنکو ثروت هنگفتش را از فعالیت در صنعت گاز اوکراین به دست‌ آورده و از همه بهتر لوله‌های گاز و نفت روسیه را می‌شناسد . اگرچه او در یادداشت‌های رسمی مدعی این اعتقاد است که « روسیه می‌خواهد اوکراین را ببلعد و اروپا و اوکراین باید در مقابل مسکو متحد شوند» اما اتهامی که منجر به بازداشت و محکومیت زندان او شد هیچ‌گاه به فراموشی سپرده نمی‌شود. تیمشنکو در سال ۲۰۱۱م به جرم قرارداد نفتی شرکت تحت امرش با شرکت گازپروم روسیه به حبس محکوم شد قراردادی که ضرر مالی۱۹۰میلیون دلاری به اوکراین وارد ساخت و سود هنگفتی به جیب روس‌ها سرریز کرد. به نظر می‌رسد این ادعا با واقعیت مطابقت دارد که رویکرد اقتصادی تیمشنکو و سابقه همکاری مالی وی با روسیه فرصتی برای روس‌ها باشد تا بتواند با وی در آینده آسان‌تر به تعامل برسند.

نتیجه‌گیری

روزهای داغ و سرنوشت‌سازی در انتظار زمستان سرد کی‌اف است. روس‌ها می‌دانند که اروپایی‌ها حاضر نیستند به هر بهانه‌ای امنیت واردات انرژی خود از روسیه را به خطر بیاندازند حال این بهانه تنش در تنگه کرچی باشد یا تحولات دونباس. ازاین‌رو تنش‌های بیشتر و گشوده شدن آتش سلاح‌های روسی بر مرزها و کشتی‌های اوکراینی امری غیرمنتظره نیست.

هدف از فشارهای فعلی روسیه بر کی‌اف ناکارآمد جلوه دادن دولت پروشنکو در حل بحران‌های خارجی و مسائل داخلی است تا از این رهگذر کاندیدایی در انتخابات به پیروزی برسد که سر سازش با اهداف امنیتی اقتصادی روسیه برای مقابله با ناتو را داشته باشد. اگرچه پوتین می‌گوید:« پروشنکو استاد بحران است و به دنبال اقدامات تبلیغی برای انتخابات است» اما حمایت نکردن ناتو پس از درگیری در تنگه کرچی نشان داد این اقدامات به ضرر دولت فعلی کی‌اف و بیشتر به نفع روسیه تمام خواهد شد.

تنش‌ میان روسیه و اوکراین ماتریسی از مسائل مذهبی ، سیاسی، امنیتی و اقتصادی میان این دو کشور ایجاد کرده و توافق برای صلح را به کلافی سردرگم مبدل ساخته است . مذاکره، تقابل نظامی یا انتخابات کدام‌یک گره کور تنش‌ها را بازخواهد کرد سؤالی است که در آینده باید منتظر پاسخش بمانیم. تجربه چند سال اخیر نشان داده که میز مذاکره قبل از آغاز تفاهم شکسته است و همین امر موجب شده تا پیش‌بینی روزی که صلح و آرامش در این منطقه حاکم شود بسیار دشوار باشد.

منابع

1. https://www.isna.ir/news/92092819644/

2. https://www.economist.com/leaders/2017/10/26/a-tsar-is-born

3. توافق غیرمنتظره روسیه و غرب درباره اوکراین، روزنامه اطلاعات، ۲۹ فروردین ۱۳۹۳

4. https://www.khabaronline.ir/news/400257/

5. Bertalan, peter(2014), The Russian- Ukraine Crisis and behind, Energy Policy in the Mirror of Eurasian Geopolitics

6. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10758216.2015.1010914?src=recsys&journalCode=mppc20

7. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/russia-openly-attacks-ukraine-why-now

8.https://www.project-syndicate.org/commentary/ceasefire-ukraine-crisis-by-yuliya-tymoshenko-2015-02?barrier=accesspaylog

9. https://fa.euronews.com/2018/11/28/putin-accuses-ukraine-leader-of-plotting-naval-clash-to-boost-ratings

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وبسایت ان پی پی اس، تاریخ 9 بهمن 97، کد مطلب: 182379: www.npps.ir