به گزارش مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سال‌ها است که آمارهای مختلفی از مهاجرت دانشجویان به دیگر کشورها مطرح می‌شود برخی این روند را یک شرایط بحرانی توصیف کرده‌اند و بر این باورند که تاکنون ٧٠درصد از رتبه‌های برتر کنکور و مدال آوران المپیادها از کشور خارج شدند و برخی دیگر هم می‌گویند وضعیت مهاجرت دانشجویان و نخبگان به دیگر کشورها طبیعی است و هیچ جای نگرانی در این باره وجود ندارد.

راه اندازی " رصد خانه مهاجرتی ایران" گامی در جهت شفاف سازی آمار مهاجرتی کشور

بهرام صلواتی پژوهشگر ارشد پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف از جمله استعدادهایی است که تجربه این چرخش نخبگانی را دارد و برای ادامه تحصیل به دیگر کشورها سفر کرده و بعد هم به ایران بازگشته است. این استاد دانشگاه، در سالهای پس از بازگشت به کشور آستین همت را بالا زده و خلا موجود در زمینه عدم وجود آمارهای مستند و مستدل چرخش نخبگان کشور را با راه اندازی"رصد خانه مهاجرتی ایران"اخیراً پر کرده است. برای رفع سوء تفاهمات موجود و کسب آخرین آمارهای ارائه شده در زمینه جا به جایی و چرخش استعدادها با این پژوهشگر به گفت و گو نشستیم.

صلواتی در ابتدای گفت و گو با انتقاد از سوءکاربردو برداشت نامناسب از عبارت «مهاجرت نخبگان یاتحصیل کردگان»، گفت: اصطلاح مهاجرت یا فرار نخبگان از کشور اصطلاحی غلط و رایج است که در مناسبات روزانه و به خصوص در شبکه های مجازی و رسانه های عمومی باب شده است. اصطلاحی مصطلح و پرکاربرد که به زودی شاهد اصلاح آن خواهیم بود.

وی افزود: در حال حاضر در دنیای بهم پیوسته امروزی، واژه و مفهوم «مهاجرت»جای خود را بیشتر به «جابه‌جایی»داده است، به این معنی که جمعیت مناطق مختلف دنیا و کشورها دائماً در حال جابجایی و حرکت از یک نقطه به نقطه دیگر هستند که این روندی فراگیر با رشد چشمگیر و روزافزون است. مفهوم "مهاجرت" در گذشته بیشتر به این خاطر معنا دار و رایج بود که فرآیند رفتن به دیگر کشورها غالباً بسیار هزینه بر و با مشکلات عدیده ای روبرو بود و افراد معمولاً برای ترک همیشگیموطن خود و ماندن دائمی در مقصد، به دیگر کشورها مهاجرت می کردند.

به گفته صلواتی، امروز جابجایی افراد به معنای ماندن برای همیشه در یک کشور و یا منطقه خاص نیست و در واقع افراد برای بهره مندی از موقعیت ها، شرایط و امکانات بیشتر و بهتر به از یک کشور به کشور دیگریجا به جا می شوند و ممکن است پس از گذشت یک بازه زمانی به کشور خود باز گردند و یا به کشور ثالث دیگر بروند. لذا این فرآیند جابجایی به یک فرآیند چند مرحله ای و چرخشی تبدیل شده است که ممکن است دائماً تکرار شود و از حالت یکباره و دفعه ای تا حد زیادی خارج شده است.

وی همچنین تصریح کرد: یکی دیگر از تفاوت های مهاجرت با جابه‌جایی این است که در دهه های گذشته معمولا این مهاجرت ها یک طرفه بود؛ اما امروز این جابه‌جایی ها گردشی است و یک طرفه اتفاق نمی افتد.

این فعال حوزه جابجایی استعدادها و فارغ التحصیلان، در ادامه بیان کرد: امروز تعداد دانشجویان بین المللی 5 برابر شده است و این رقم نسبت به 20 سال گذشته افزایش قابل توجهی یافته است. این افراد ممکن است برای ادامه تحصیل به کشوری دیگر بروند و سپس به کشور خود بازگردند به همین دلیل اطلاق کلمه مهاجرت برای آنها درست نیست.

مدیر "رصد خانه مهاجرتی ایران" همچنین بیان کرد: رتبه سازی و رتبه بندی برای کشورها در زمینه میزان مهاجرت استعدادها نیاز به تعریف شاخص های فراگیر جهانی و از همه مهمتر وجود داده های استاندارد جهانی با قابلیت مقایسه بین المللی است که هنوز چنین داده هایی با این ویژگی ها تولید نشده اند و یا بسیار اندک و ناقص هستند. به همین دلیل رتبه بندی مهاجرتی و یا جابجایی استعدادها برای مقایسه کشورها با یکدیگر از جمله ایران بسیار سخت و دشوار است مگر اینکه مرجع داده ای موثق و قابل استنادی در دسترس باشد.

صلواتی با اشاره به عدم وجود یک تعریف مشخص و ثابت از واژه "نخبگان" در دنیا، گفت: در هر کشوری نخبگی معنای خاص خود را دارد، برترین های المپیادهای علمی، برگزیدگان المپیک های مختلف، مالکان اختراعات و ایده های نو، دانشمندان و حتی برخی چهره های سیاسی و فرهنگی در کشورهای مختلف به عنوان نخبه معرفی می شوند.

به گفته وی،بهتر است از این به بعد در کشور مانیز به جای اصطلاع اشتباه و نادرست "مهاجرت نخبگان" از کلمه جابه جایی استعدادها یا فارغ التحصیلان استفاده می کنیم. زیرااولاً باید بین کلمه نخبه و استعداد و یا دانشجو و فارغ التحصیل دانشگاهی تمیز قائل شد. ثانیاً می بایست بین انواع مختلف جابه جایی ها اعم ازجابجایی های اقتصادی و یا اجباری ( پناهجویی) که در پی بروز جنگ ها رخ می دهد، تفاوت قائل شد.

به گفته صلواتی، افراد متخصص و تحصیل کرده هم مانند سایر گروه های مهاجرتی در جستجوی فرصت های بهتر اقتصادیممکن است به خارج از کشوربروند. «گردش استعدادها» که در حالت گسترده‌تر، از آن تحت ‌عنوان «گردش مغزها» و یا «چرخش نخبگان» یاد می‌شود اصطلاحی است که معمولاً در توصیف جابه‌جایی مهاجران ماهری به‌کار می رود که در کشورهای خارجی برای مدت معینی زندگی و کار می‌کنند.

این فعال عرصه پژوهش در بخش دیگری از سخنان خود، اظهار کرد: در دنیا از مفهوم چرخش نخبگان و استعدادها استفاده می کنند. کسانیکه برای بهره مندی از خدمات تحصیلی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بهتر به کشوری دیگر می روند و این چرخش نخبگان دو طرفه است و در تمام کشورها رخ میدهد.

وی با بیان اینکه استفاده مغرضانه از اصطلاح فرار مغزها کار بسیار غلطی است، گفت: برخی رسانه ها به دلائلی بر کاربرد مغرضانه این عبارتو نهادینه کردن آن در گفتمان اجتماعی اصرار زیاد و اغراق آمیزی دارند و سعی می کنند بی جهت بر سر مساله ای که تا این حد بزرگ نیست، مرثیه سرایی کنند.

صلواتی در ادامه همچنین تاکید کرد: آنها تلاش می کنند به خود و دیگران بباورانند که ایران جای ماندن و زندگی نیست و همه به دنبال مهاجرت و ترک کشور هستند. اما این موضوع واقعیت ندارد و یک دروغ تلخ و مضحک است.

این محقق حوزه مهاجرت، معتقد است که بایددوره های آموزشی ویژه فعالان رسانه ای و روزنامه نگاران و خبرگزاری ها در زمینه های تخصصی اعم از مهاجرت و جابه جایی نخبگان در کشور شکل بگیرد تا با دانش فنی درست و بر اساس مستندات و داده های قوی و مستدل در این زمینه گزارش تهیه شود و اظهار نظر کنند و بدین ترتیب راه انتشار مطالب دروغ، خیالی و زاییده ذهن عده ای مغرض را ببندند.

وی همچنین تصریح کرد: جهانی‌شدن مسائلی همچون جابه‌جایی مهارت ها، دانش، ایده ها و ثروت را از مرزهای ملی به همراه دارد و در این بین افزایش جابه‌جایی استعدادها و افراد متخصص و باکیفیت بالا از مهمترین اثرات جهانی شدن به شمار می رود.

فقدان منابع و مراجع آماری موثق مهاجرتی در ایران

صلواتی ادامه داد: سال 95 پس از تحصیل و کار در کشور آلمان، زمانیکه به ایران آمدم متوجه شدم که در زمینه آمار و اطلاعات حوزه جابه جایی تحصیل کردگان خلا زیادی در کشور وجود دارد و تمام آمارهای اعلام شده از اساس پوچ و غیرمستند است. به همین دلیلتیمی تحقیقاتی در این زمینه تشکیل دادیم و پیمایش های آماری مختلفی طبق مستندات موجود انجام دادیم.وی همچنین تصریح کرد: برای شروع کار ابتدا اقدام به مطالعه و جمع آوری آخرین منابع اطلاعاتی موجود در دنیا کردیم و سپس یک تیم حرفه ای و تخصصی تشکیل دادیم. در این مدت نیزیک کتاب منتشر کردیم و بک جلد کتاب دیگر نیز در شرف انتشار داریم.

پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف با اشاره به خلاهای موجود در این حوزه، گفت: عدم وجود داده های بومی و ملی موثق و منظم، عدم وجود مرجع علمی، پژوهشی و کاربردی تخصصی در حوزه مهاجرت و عدم برداشت صحیح از گزارشات بین المللی مهم ترین خلاهایی بود که در این زمینه داشتیم. بر همین اساس، پس از دو سال کار و تلاش منسجم و هدفمند در حوزه مهاجرت های بین المللی در کشور، اخیرا" خوشبختانه موفق به تاسیس و راه اندازی "رصد خانه مهاجرتی ایران" در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف با هدف پوشش کمبودهای موجود در این زمینه در کشور شدیم.

ارائه آمار بالا در زمینه گردش استعدادهای ایرانی مبتنی بر تجربیات شخصی

صلواتی ادامه داد: بسیاری از آمارهای اعلام شده در خصوص رتبه بالای ایران در جابه جایی نخبگان کشور، بر اساس تجریبات شخصی و برداشت های غلطی است که به شکل یک باور عمومی درآمده است.

وی با اشاره به انجام یک تحقیق در پژوهشکده سیاستگذاری شریف، گفت: در حال حاضر به دنبال انجام یک تحقیق علمی و مستند در حوزه میل مهاجرت ایرانیان هستیم که این تحقیق را در بین اساتید، دانشجویان، کارآفرینان و حتی اتباع افغانی انجام داده ایم و نتایج آن به زودی منتشر خواهد شد.

این پژوهشگر برتر درباره انجام یک تحقیق مستند در خصوص میزان جابه جایی استعدادهای کشور در "رصدخانه مهاجرتی ایران"، عنوان کرد: این تحقیق را بر اساس داده های مستند پیماش جهانی موسسه گالوپ ارائه کردیم. اینپیماش بین 150 کشور بین سال های 2015 تا 2017 انجام شده است.

رتبه 78 ایران در شاخص جهانی "جریان بالقوه مهاجرت استعدادها"

پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف همچنین تصریح کرد: داده های تهیه شده توسط موسسه گالوپ بر اساس سه شاخص «جریان بالقوه مهاجرت»، «جریان بالقوه مهاجرت جوانان» و «جریان بالقوه مهاجرت استعدادها» منتشر شده است. که رتبه ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت، در بین 150کشور، 87 است. هر چند که در اینبازه تجمع کشورها نیز زیاد است و فاصله بسیار اندکی میان آنها وجود دارد.

اما مهمترین نکته مربوط به رتبه و جایگاه ایران در شاخص «جریان بالقوه مهاجرت استعدادها» است. در میان 150 کشو مورد بررسی، رتبه ایران 78 است و درست بر خلاف باور عمومی کشور ایران به هیچ در میان کشورهای با بالاترین نرخ مهاجرت استعدادها قرار ندارد و در واقع رتبه ایران حاکی از جایگاه متوسط کشور ما در میان 150 کشور دنیا بر اساس پیمایش جهانی موسسه گالوپ است. اهمیت این پیمایش در این است که تا کنون امار و داده جهانی در این زمینه با این گستردگی ( 150 کشور) و در عین حال با قابلیت مقایسه پذیری بین المللی و همچنین با این تازگی و تاخر زمانی بسیار بندرت تولید و منتشر شده است.

ایران جزء کشورهای دارای آمار بالای مهاجرت قرار ندارد

وی در ادامه بیان کرد: در شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان نیز ایران رتبه 77 و در شاخص جریان بالقوه جذب استعدادها رتبه 78 را کسب کرده است. این موضوع نشان می دهد که وضعیت ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت قابل قبول و خوب است و به هیچ عنوان ایران جزء کشورهای دارای آمار بالای مهاجرت قرار ندارد.

این محقق با اشاره به برنامه ها و اقدامات بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در خصوص بازگشت استعدادهای ایرانی خارج از کشور، بیان کرد: با برنامه ریزی های خوبی که در این زمینه صورت گرفته است توانسته ایم حدود یک هزار متخصص ایرانی مقیم دیگر کشورها را به ایران بازگردانیم که این موضوع بسیار ارزشمند و قابل قبول است.

وی ادامه داد: در شاخص جهانی رقابت پذیری استعدادها که توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده است، شاخص هایی چون توانمندسازی، رشد، جذب، باز بودن راه خارجی و داخلی، نگهداشت استعدادها، مهارت های فنی و حرفه ای و مهارت های قابل کاربرد در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است که در شاخص نگهداشت بین 150 کشور، ایران رتبه 72 را کسب کرده است.

صلواتی با اشاره به عدم وجود وضعیت مناسب در زمینه جذب استعدادهای بین المللی دنیا به داخل کشور گفت: در این حوزه خلاهای زیادی وجود دارد. اگر بتوانیم جذابیت های علمی کشور را بخصوص به کشورهای همسایه و منطقه معرفی کنیم در این شاخص وضعیت بهتری خواهیم داشت.

این پژوهشگر برتر معتقد است که باید در حوزه جذب استعدادهای دیگر کشورها و بین المللی کردن دانشگاه های ایران تلاش بیشتری صورت گیرد. زیرا این عرصه بسیار بکر است و تلاش ها در این زمین بکر جواب می دهد و ثمره آن برای کل کشور خواهد

شعارسال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از سایت معاونت علمی ریاست جمهوری، تاریخ انتشار1اسفند 97، کدخبر: 42440،isti.ir