سیستان و بلوچستان در تاریخ خود فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و اقلیم و جغرافیای خاص آن همواره زندگی ساکنان این منطقه را دستخوش تغییر کرده است. خشکسالی‌های ممتد این سال‌ها حالا نشانه‌هایی از آغاز روزهایی را در این سرزمین پدیدار کرده که حکایت از جابه‌جایی جمعیت از برخی نقاط و بحران کوچ دارد.

بحرانی که فصل آبی تندخوی امسال با وقوع سیلاب‌های گاه و بی‌گاهش هم نتوانست این حرکت تدریجی رو به عقب را تغییر دهد. در گزارشی از نشنال جئوگرافیک درباره تاثیر طوفان‌های موسمی و تنش آبی در سیستان و بلوچستان، چشم‌انداز رو به مهاجرت مردم از برخی مناطق این استان و نابودی زراعت پیش‌بینی شده است.

وضعیتی که مشاور ارشد سازمان محیط ‌زیست در امور بین‌الملل هم درباره آن هشدار می‌دهد. ناصر مقدسی می‌گوید: اکنون نقطه داغی در این ناحیه، که زمانی کانون کشت و زراعت به شمار می‌رفت، ایجاد شده و برای بسیاری از مردم مشکلات جدی به وجود آمده است. برای بهبود این شرایط باید چاره‌ای اندیشید.

افزایش 3 درجه‌ای دما

مدیر کل هواشناسی سیستان و بلوچستان از بررسی میزان بارندگی و دمای هوای این استان در دوره‌ای 30 ساله می‌گوید. نتیجه این بررسی کاهش 20 میلی‌متری بارندگی‌ها و افزایش 3 درجه‌ای دما در این سال‌ها بوده است.

تغییر اقلیم و خشکسالی پدیده‌ای خزنده است که در بسیاری از نقاط پیشروی کرده، اما به گفته محسن حیدری، با استناد به بررسی‌های اخیر، در منطقه یادشده حادتر بوده و مشکلات جدی‌تری ایجاد کرده است.

او به همشهری می‌گوید: واضح است حاد شدن مشکلات زیست‌محیطی وهواشناسی می‌تواند مشکلات امنیتی ایجاد کند و در استانی چون سیستان و بلوچستان که مقدار بارندگی آن یک‌سوم کشور است و خشکسالی ممتد 17 ساله را تجربه می‌کند به طور قطع شرایط وخیم‌تر از دیگر نقاط است.

کوچ تاریخی

او نقبی به تاریخ کوچ از مناطق مختلف سیستان می‌زند و توضیح می‌دهد که گذشتگان رفتار طبیعی سرزمین خود را خوب می‌دانستند و به همین دلیل اقدام به حفر قنات‌های عمیق طولانی تا 60 کیلومتر می‌کردند تا آب حفظ شود و برای روزگار خشکسالی ذخیره بماند. در واقع این‌گونه نبوده که ما ناگاه متوجه شویم دچار تغییرات اقلیم شده‌ایم و منطقه یا سرزمینی در لحظه از جمعیت تخلیه شود. این تغییرات در منطقه از 100 تا 150 سال قبل شروع شده و در سال‌های قبل هم به دلیل مشکلات هواشناسی، مناطق یا برخی روستاهای تخلیه شده‌اند چون دیگر مردم قادر به زندگی کردن در این مکان‌ها نبودند.

حیدری مسئله حرکت شن‌ها، افزایش بادهای 120 روزه و گرد و غبار را هم به میان می‌آورد؛ چالشی که این روزها سیستان و بلوچستان با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کند و می‌تواند در زمانی کوتاه جمعیت را از منطقه‌ای کوچ دهد.

بحران شمال و مرکز

تاثیر خشکسالی در نواحی خشک و نیمه‌خشک کشور نمود بیشتری دارد. این مسلم است، اما آنچه اوضاع را در سیستان و بلوچستان، از نظر مدیر کل محیط ‌زیست استان، کمی نگران‌کننده کرده، هم‌زمانی تاثیر چند پدیده بر برخی نقاط استان است.

وحید پورمردان می‌گوید: در دهه‌های گذشته خشکسالی تاثیر بیشتری بر منطقه به‌ویژه نواحی شمال استان، تالاب هامون و مرکز و کانون آبی جازموریان گذاشته است. بارندگی‌ها کمتر شده و منابع آبی بالادست تالاب هامون که از افغانستان تامین می‌شد با افزایش 30 درصدی خشکسالی نسبت به سال قبل در این کشور مواجه شده و تاثیر دوچندان براین کانون آبی در ایران گذاشته است. کاهش بارش‌ها و افت آب ورودی به کشور مشکلات عدیده‌ای را موجب شده است و گرد و غبار را در این منطقه تشدید کرده. این شرایط در این منطقه 3 شغل را تحت تاثیر قرار داده است.

مرگ تدریجی 3 شغل

مدیر کل محیط ‌زیست استان سیستان ‌و بلوچستان در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: با کاهش آب، دامپروری، کشاورزی و صیادی که در تالاب هامون قدمت 5 هزار ساله داشت به‌تدریج از بین رفته است و در برخی نقاط دیگر اثری از آنها نیست. در واقع می‌توان گفت دامپروری و صیادی در حاشیه تالاب نابود شده است و کشاورزی هم نفس‌های آخر را می‌کشد. همه این موارد موجب ایجاد مسائل حاد اجتماعی می‌شود که یک مورد آن مهاجرت است. متاسفانه افراد بسیاری به شغل‌های کاذبی چون قاچاق سوخت روی آورده‌اند و در حوادث ناگوار لطمه‌های جبران‌ناپذیر به انسان و طبیعت وارد می‌کنند.

پورمردان با بیان این‌که تاثیر این پدیده بر محیط ‌زیست تالاب بسیار اسف‌بار است، می‌افزاید: در سرشماری اخیر پرندگان مهاجر به تالاب شاهد کاهش شدید جمعیت آنها بودیم به طوری که در برخی مناطق این آمار به صفر رسیده است. حتی حیات وحش این منطقه ازبین‌رفته یا روبه نابودی است. از سوی دیگر پوشش گیاهی تالاب در اثر تغییر اقلیم و خشکسالی پی‌ در پی آسیب جدی دیده است. بستر تالاب تثبیت نشده و خاک نرم شده است و بر اثر بادهای شدید به پدیده گرد و غبار شدت می‌دهد و بحران فرسایش خاک هم جدی‌تر می‌شود. در واقع بادهای 120 روزه که زمانی از روی آب تالاب عبور می‌کرد و موجب خنک شدن منطقه می‌شد حالا تبدیل به گرد و غبار و یک معضل برای منطقه شده است. این شرایط به طور هم‌زمان موجب کاهش جمعیت، مهاجرت و بیکاری در این منطقه شده است.

او شریط را در مرکز و نواحی جنوبی استان تشریح می‌کند و برگی از پرونده تالاب جازموریان را می‌گشاید؛ تالابی که امروز تحت تاثیر خشکسالی یکی از کانون‌های تولید گرد و غبار کشور است. به گفته پورمردان، این سال‌ها حیات وحش رودخانه باهوکلات و اطراف تالاب، چون تمساح بومی گاندو، متاثر از این پدیده است؛ پوشش گیاهی تالاب خشک و بازار فصلی برخی کارها هم محدود شده است. حتی کشاورزی در حد زیادی در اطراف این منطقه ازبین‌رفته است و زمینه اشتغال مردم به مشاغل کاذب چون سوخت‌فروشی افزایش یافته.

فکری برای سیستان باید کرد

مدیر کل محیط‌ زیست استان هوتک‌ها را فراموش نمی‌کند؛ چاله‌هایی که مردم این منطقه از استان در زمین می‌کندند تا با آب باران پر شود و ذخیره‌ای برای آنها باشد. خشکسالی به هوتک‌ها هم رسیده و تا آخرین قطره آب آنها را بلعیده. هرچند پورمردان از بارندگی‌های این روزها خوشحال است و می‌گوید: اوضاع کمی بهتر است و بخشی از تالاب‌ها را آب گرفته، اما نمی‌توان خوشبین به این مقدار باران بود. باید برای نجات سیستان و بلوچستان فکری اساسی کرد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبری روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار: 13اسفند 1397، کدخبر49793: www.newspaper.hamshahri.org