شهر مشهد از دیرباز به دلیل وجود بارگاه منور امام علی بن موسی الرضا(ع) به عنوان کانون توجه مسلمانان و شیعیان جهان شناخته می‌شده است. از همان ابتدا برخی علاقه‌مندان حضرت، ارادت خود را در قالب خدمت به زائران این بارگاه منور نشان می‌دادند؛ خدمتی که قدمتی کهن دارد و در طول تاریخ طبق قاعده و روش خاصی شکل گرفته و به مرور زمان تکمیل و گسترش یافته است. آن طور که از اسناد و مدارک موجود بر می‌آید آغاز ایجاد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در حوزه اماکن متبرکه صورت گرفته که بعد از تکمیل بنای صحن عتیق توسط شاه عباس، ایجاد سیستم منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و ... ایجاب می‌کرده تا تشکیلاتی در قالب کشیک‌ها شکل بگیرد.

آن‌طورکه مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌کند، اصطلاح «کشیک» به مجموعه خادمان، فراشان، دربانان، کفشبانان و مؤذنان اطلاق می‌شد که در مدت معین، در داخل صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر مشغول خدمت بودند و خدمت آن‌‌ها معطوف به اموری همچون تنظیف، تعمیر و تطهیر اماکن متبرکه می‌شده است. ‌

آقای ابوالفضل حسن‌آبادی با اشاره به قدمت خدمت در این آستان مقدس تصریح می‌کند: در قرون اولیه، حرم مطهر ساده و متشکل از بارگاهی کوچک بود که در ساعات خاصی از روز، کلیددار درب‌های حرم را می‌گشود. اداره این مجموعه ساده و سِمَت کلیدداری آن با نقبای سادات بود. در آن برهه، به‌دلیل نبود تمکن مالی و تشکیلات اداری، سرپرستی حرم بیشتر جنبه معنوی داشت و بزرگان سادات در هر دوره به‌دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی آن را در اختیار داشتند. به‌گفته وی، به‌طوردقیق مشخص نیست از چه زمانی کشیک‌ها در اماکن متبرکه شکل گرفته‌اند؛ اما با‌توجه‌به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، احتمالا شکل‌گیری منسجم کشیک‌ها از سال 1010ق به‌بعد بوده است. حسن‌آبادی می‌گوید: آن‌طورکه از محتوای کلی اسناد برمی‌آید، تا اواخر دوره صفویه بنای کشیک‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه، تعداد آن‌ها به پنج کشیک افزایش یافته است و هر کشیک متشکل از یک سرکشیک، خادم‌باشی و تعدادی خادم، فراش، کفشبان، دربان و مؤذن بوده است و در مراسم خاص معنوی و با رعایت مسائل اداری، کشیک‌ها به کشیک بعدی تحویل می‌شده است. مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌کند: از میان کارکنان کشیک، خدام درمقایسه‌با بقیه از مراتب بالاتری برخوردار بوده‌اند و بعد از آن فراشان، کفشبانان و دربانان قرار داشته‌اند. کفشبان‌باشی، دربان‌باشی و خدام در داخل حرم مطهر، فراشان در رواق‌های اطراف حرم، دربانان در صحن‌ها، کفشبانان در کفشداری و مؤذنان هنگام اذان در مناره انجام وظیفه می‌کردند و کشیک‌نویس نیز مسوول ثبت وقایع هر کشیک بوده است. حسن‌آبادی یکی از ویژگی‌های مشاغل اماکن متبرکه را موروثی‌بودن آن‌ها ذکر می‌کند و می‌گوید: سمتی که شاه برای فرد تأیید می‌کرد، جنبه مادام‌العمری داشت و بعد از آن، به پسر بزرگ وی یا یکی از نزدیک‌ترین افراد به ارث می‌رسید. بااین‌حال از سال 1314 به‌بعد و پس از واقعه مسجد گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن متبرکه به‌طورکامل کنار نهاده شد و سیستم موروثی خدمت در آستان قدس محدود شد و به‌ویژه انحصار مناصب مانند سرکشیک و خادم‌باشی از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد.

وی با اشاره به اینکه احتمال می‌رود از سال 1124 به‌بعد سه کشیک تبدیل به پنج کشیک شده باشد، ادامه می‌دهد: این روند تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان ادامه داشت؛ اما بعد از آن و به‌دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع قوانین جدید، ازجمله بازبودن درهای حرم در طول شبانه‌روز که پیش‌ازآن فقط در شب‌های متبرکه باز بود، تعداد کشیک‌ها به هشت کشیک افزایش یافت و پیرو آن شمار کارکنان هر کشیک نیز اضافه شد.

ایجاد 32 پست خدمتی

حالا بعد از گذشت قرن‌ها از به‌وجودآمدن نخستین تشکیلات خدمتی در آستان قدس نه‌تنها جامه و کلاه خادمان، بلکه وظایف آن‌ها نیز متحول شده و تشریفات و آیین‌های خاصی به‌منظور بزرگداشت شعائر مذهبی و شکوه و عظمت دربار ولایتمدار حضرت رضا(ع) به‌وجود آمده است؛ آیین‌هایی همچون آیین غبارروبی، نقاره‌نوازی، مراسم صفه، مراسم تحویل کشیک، مراسم جاروکشی صحن‌ها و... که به رسمی نمادین تبدیل شده و بیشتر به‌عنوان سنت شناخته می‌شود تا فریضه روزانه. آن‌طورکه معاون اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس رضوی به آن اشاره می‌کند، امروز برای خدام 32 نوع خدمت تعریف شده که در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ تقسیم‌بندی می‌شود. آن‌ها برای شناسایی و نظم در تشکیلات هرکدام لباسی با رنگی متفاوت از دیگر گروه‌ها به تن دارند. به عنوان نمونه، کفشداران، خادمان و فراشان لباده و شلوار سیاه‌رنگ بر تن می‌کنند؛ دربانان برخلاف آنان کت‌وشلوار مشکی می‌پوشند و کلاه هم بر سر می‌گذارند و اگر در ورودی صحن‌ها بایستند، عصای نقره هم به‌دست می‌گیرند. آقای سیدخلیل منبتی به سایر خدمتگزاران بارگاه امام هشتم(ع) اشاره می‌کند و می‌گوید: با گسترش اماکن متبرکه و افزایش رواق‌ها و صحن‌های جدید، استفاده از نیروی انسانی بیشتر برای نظم‌بخشی و مدیریت اماکن جدید ضروری بود. بر‌این‌اساس، دسته‌ای با عنوان «خدمه و خادم‌یار» برای این منظور در زمره خدمتگزاران رضوی اضافه شد که این افراد در بخش‌های مختلف به نیروهای رسمی و استخدامی آستان قدس کمک می‌کنند.

12هزار خادم

به‌گفته او، گروه انتظامات حریم رضوی، نیروهای بخش صندلی چرخدار، «شمیم رضوان»، خدمت‌یاران، خدمتگزاران صحافی، گروه «آینه رضوان» که وظیفه زنگارزدایی و پرداخت ضریح، درب و پنجره‌های حرم مطهر رضوی را برعهده دارند، نیروهای افتخاری فرش، نیروهای افتخاری بهداشت، مهمانسرا، گروه طاهر، گروه پایش، گروه فضای سبز، نیروهای بخش گم/پیداشدگان، نیروهای افتخاری روشنایی و بخش فنی در زمره نیروهای خادم‌یار حرم مطهر به‌شمار می‌آیند و مجموعا شامل چهارهزار نفر نیروی ستادی و هشت‌هزار خادم می‌شوند که در اماکن متبرکه مشغول خدمت‌رسانی شبانه‌روز به زوار هستند. منبتی از ایجاد بخش کفشداری خواهران در حرم مطهر رضوی برای نخستین‌بار در طول تاریخ آستان قدس خبر می‌دهد و می‌گوید: ازآنجاکه بیش از 60‌درصد زائران مشرف‌شونده به حرم مطهر بانوان هستند، آستان قدس رضوی به‌صورت ویژه به موضوع بانوان و ارائه خدمات فرهنگی، تبلیغی، رفاهی و آموزشی این قشر از جامعه توجه کرده است؛ به‌طوری‌که در‌حال‌حاضر، حدود 1200 نفر از خواهران خدمه و خادم‌یاران رضوی در کفشداری‌های رواق حضرت زهرا؟س؟، کفشداری‌های شماره یک، دو، پنج، شش، هفده، شیخ حر عاملی و رواق حضرت زهرا؟س؟ در هشت کشیک و 16 نوبت 12ساعته مشغول خدمات‌رسانی به بانوان زائر حرم مطهر رضوی هستند و همچنین، در اموری همچون تطهیر و تنظیف بارگاه مطهر امام رضا(ع)، انواریاری و مُهریاری در رواق‌های ویژه بانوان ارائه خدمت می‌کنند.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از خبرگزاری تسنیم ، تاریخ انتشار: 18 تیر 1398 ، کدخبر:2049958 ،www.tasnimnews.com